Кырыыстаах кыраабытын курдук... ч.2

Материал из Саха Тыла
Перейти к: навигация, поиск

Идэлги (Скрябин Василий Васильевич)
КЫРЫЫСТААХ КЫРААБЫТЫН КУРДУК…
Сэhээн
Как будто кто-то проклял…
Повесть

(продолжение)
Первая часть: Кырыыстаах кыраабытын курдук...

Махсыымаптар кыыстара Ньургуу эбэтин көрдөһүүтүнэн, олбуор таһыттан ырааппакка, ыалларын оҕолорун кытта ыт оҕотунан оонньуу сырыттылар. Сотору-сотору аҕата аах кэлиэхтээх сирдэрин диэки хараҕын быраҕа сырытта. Ол да буоллар оонньуутугар аралдьыйан хаалан, массыына олох чугаһаабытын кэннэ көрөн, эбэтигэр этэ сүүрдэ. Массыына Сиэнньэ уол аспыт аанынан иһирдьэ киириитэ, дьиэттэн Миитэрэй ийэтэ уонна кэргэнэ таҕыстылар. Оппуонньалаах массыынаттан тахсалларын кытта дорооболоһуу, куустуһуу уонна эҕэрдэлэһии саҕаланна. Оппуонньа Өрүүнэ эрэ эмээхсини билэр эбит, онон Миитэрэй кэргэнин уонна оҕолорун ыалдьыттарга биир-биир билиһиннэртээтэ. Оппуонньа өйүгэр-санаатыгар сүүрбэччэ сыллааҕы буолбут, олоҕун тосту уларыппыт, быыллыйбыт ааспыт кэм хартыыната хараҕар элэннээтэ: «Убайа, Өрүүнэ эмээхсин кэргэнэ, Миитэрэй аҕата Сэмэн Ньукулаайабыс, кинини детдомтан Мэнэлээххэ дьиэтигэр аҕалбыта, онно уонча хоммута эрэ быһыылааҕа. Куораттан бииргэ төрөөбүт эдьиийин уола Ньыыкан тахсаат, ол киэһэ Оппуонньаҕа харытыгар баана сылдьар чаһытын устан ылан бэлэхтээбитэ, саамай чугас хаан аймахтара кинилэр буолалларын, куоракка олорор үчүгэйин туһунан элбэҕии-элбэҕи кэпсээбитэ. Оччоҕо уон аҕыс эрэ саастаах уол хараҕар Ньыыкан таҥаһа-саба мааныта, саҥа чаһытын биэрэ охсубута, «куоракка маннааҕар буолуоҕу атыылаһан биэриэм» диэбитэ өйүн-санаатын сүүйбүтэ. Сэмэн Ньукулаайабыс аҕата уонна Оппуонньа аҕата — биир ийэттэн-аҕаттан төрөөбүт дьон, ол эрээри Ньыыкан ийэтэ аҕатынан бииргэ төрөөбүт эдьиийэ, онон ордук чугас курдук, хаан да тарпыта буолуо... Ньыыкан киэһэ аһылыгы аһыы олорон, соһуччу соҕус сонуннаах буолла:
- Оппуонньа миигин кытта сарсын куоракка киирсэн, бииргэ төрөөбүт эдьиийин кытта олорорго быһаарынна.
- Урут тоҕо кыһаммакка, билсибэккэ сылдьыбыккытый, бэйэҕитигэр ылбатаххытый? — Сэмэн оҕонньор уолу биэриэн баҕарбатын биллэрэн хардары ыйытар.
- Урут кыһамматах буоллахпытына, билигин кыһаныахпытын баҕардахпыт дии. Уолу көҥүл өттүнэн биэрбэтэххинэ, сууттаһан да туран, биһиги саамай чугас уонна хаан-уруу буоларбытын дакаастыахпыт.
- Ол бүтүн киһини мал-сал курдук суутунан быһаарсыах бэйэбит буоллаҕа... Кимнээххэ уонна ханна олоруоҕун баҕарарын уол бэйэтэ быһаардын, — Сэмэн муҥур уһугар тиийэн, уол быһаарыытын истиэҕиҥ диэн тыл кыбытта.
- Сөп, ол бүтэһиктээх быһаарыы буолуохтаах, — Өрүүнэ кэргэнин өйүүр.
- Оппуонньа, куоракка киирэн биһигини кытта олоруоххун баҕарбаккын дуо? Халыҥ соҕус харчылаах үлэҕэ киллэриэм, сотору бэйэҥ бэйэҕин ииттинэр кыахтаах үлэһит аатырыаҥ...Чэ, тал, — Ньыыкан үктэтиилээхтик үлүгүнэйэр. Оппуонньа маннык ыйытыыттан ах баран олорбохтоото. Ол икки ардыгар хараҕын кырыытынан Ньыыканы көрбүтэ, кыараҕас харахтара биир кэм сүүрэлэстэр, албын кыымнарынан чаҕылыҥнастар. Оттон утары олорор кырдьаҕас убайа Сэмэн оҕонньор долгуйбута сирэйигэр-хараҕар сурулла сылдьара, мэктиэтигэр өстөөҕү утары ыстыыктаһыыга киирсибит чэрдээх илиилэрэ титирэстииллэрэ. Оппуонньа кырдьаҕас убайын сирэйин утары көрүөн кыбыһынна, икки хараҕын быһа симэн олорбохтоото.
Детдомна уонча сыл устата иитиллибит кэмнэрин кэнники үс сылыгар суруйсубуттара. Убайа оҕонньор Дириҥҥэ билсиһэ тахса сылдьыталаабыта, онтон уһун суруктарыгар дойдутун, аймахтарын уонна биир дойдулаахтарын туһунан сиһилии кэпсиирэ, «төрөөбүт дойдугун уонна аймахтаргын умнума» диирэ.
- Оппуонньа, ханна уонна кимнээҕи кытта олоруоххун баҕараргын, толкуйдаан иннин-кэннин ыараҥнатан баран быһаар. Барыта эн эппитин курдук буолуо, — Сэмэн сүбэлиирдии бэйэтин санаатын этэр. - Мин... мин куоракка...
- «Куоракка», тугуй, барыаххын баҕарбаккын дуо? —убайа оҕонньор ыгылыйар, сүүһүгэр көлөһүн таммахтара ыгыллан тахсаллар.
- Суох... мин куоракка барыахпын баҕарабын, — уол нэһиилэ иһиллэр гына киҥинэйдэ.
- Саамай сөп... саамай сөп быһаарыныы. Куорат диэн сайдыы киинэ, дьол-соргу уйата, эдэр киһи кэскиллээх суола буоллаҕа,— Ньыыкан ытыһын ытыһыгар сууралаамахтаан, айхаллаан хаһыытаан ылар. — Чэ, барыта чуолкайданна, сарсын сарсыарда эрдэ куораттыыбыт. Оппуонньаа, билигин таһырдьа тахсыах, манна наһаа итийдэ.
Сэмэн оҕонньор кулгааҕынан истибитин итэҕэйиминэ саҥата суох олоппоһугар дөйүөрэн олордо, тыына хаайтарарга дылы гынна. Хаҥас илиитинэн ырбаахытын үөһээ икки тимэхтэрин төлөрүтээт, үөһэ тыынна:
- һуу, буолар да эбит... ити Ньыыкан сыалаах-арыылаах албын тылларынан уһун кутуругар сөрөөтөҕө түргэнин көр. Оппуонньа бэҕэһээнҥэ диэри манна олоруом, ханна да барыам суоҕа дии сылдьыбыта ээ...
- Бэйэҥ эппитиҥ дии, уол хайдах быһаарар да, оннук буолуо диэн. Хаана тартаҕа дии, — Өрүүнэ эмээхсин оҕонньору буруйдуурдуу санарар.
- Ээ, чаһынан... ону-маны атыылаһыам диэнинэн албыннаата. Куоракка киллэрэн төһө көрөр-истэр, хата, арыгыга уһуйар ини...
- Баҕар, дьылҕата тардара буолуо, кимнээҕэр тыыллан-хабыллан тахсыа. Куорат диэн дэриэбинэттэн ордуга биллэр буоллаҕа эбээт...
- Оннугун оннук да... мин утуйа бардым, хайдах эрэ эмискэ сүрэҕим күүскэ хамсыы-хамсыы аһый гынан ылла, — олоппоһуттан туран хоһугар киирэр, ол кэннэ сыгынньахтанан оронугар сытар. Уута олох да көтөн хаалбыт, төбөтүгэр араас санаа элэҥнээтэ: уол ийэтин Балааҕыйаны көмүү, холхуос салалтата детдомҥа ыытарга, үс сүөһүтүн уопсайга холбуурга уонна улааппытын кэннэ сүөһүнү сүөһүнэн төлүүргэ диэн кэпсэтии дьыалатын кумааҕытын оҥорсуу... «Абаҕам кыра уолун мин иитиэм, кыыһы эдьиийэ Маарыйа бэйэтигэр ылыа этэ», — диэбитин маҥнай сөбүлэһиэх курдук буолан баран, кэлин кыыһы күтүөт Ханаайап Хабырыыс «онто суох оҥойор айахтааҕым элбэх» диэн атыыр аккааһы биэрбититтэн, иккиэннэрин араарбат сыалтан детдомҥа ыытарга быһаарбыттара. Оҕолор дойдуларыттан, аймахтарыттан арахсыыларыгар маҥнайгы алҕас тахсыбыт эбит...
Баҕар, кырдьык, куоракка үрдүттэн киирэн үөрэниэ, бэйэтигэр ханнык эмэ идэни талыныа, сайдыа... Ол эрээри Дьокуускай Эбэ Хотун дьалхааннаах, өйдөрүн-санааларын кытаанахтык тута илик эдэрдэргэ энин эгэлгэ күүлэйинэн, албын аһынан сыыһа суолга үктэннэриэн, дубук тутуннарыан сөп. Ол баар алдьархайа. Оттон тыаҕа харах далыттан таһаарбакка, сыыһатын тута көннөрөр суолга салайан, олоххо үлэнэн үөрэтэн, киһи оҥоруохтааҕым. Ол кэннэ кинилэр үөрэхтэригэр, ыал буолалларыгар тирэх буолуохтаахпын умнубаппын,— дии саныы сытан, күнүскү күүстээх үлэттэн сылайбыта таайан, утуйан хаалла. Өрүүнэ эмээхсин остуолун хомуйан, ыалдьытыгар хомуллан хаалар ороҥҥо орон оҥорон баран, табахтыы олордоҕуна, уолаттар дьиэҕэ киирэн кэлбиттэрэ. Эмээхсин Ньыыкаҥҥа туһаайан:
- Утуйар орончгун бэлэмнээтим...
Киһитэ сакгата суох Оппуонньаны батыһан хоско ааспыта, уолаттар түргэнник сыгынньахтанан сыппыттара».
Оппуонньа саҥата суох барбытын, ханнык эрэ санааҕа аралдьыйбытын көрөн, Татьяна дьиэтигэр ынырда. Иһирдьэ тас таҥастарын устан, сиэркилэҕэ көрүнэ түһэн, саалаҕа киирбиттэрэ. Остуол хотойорунан ас-үөл бөҕө тардыллыбыт.
Маҥнайгы билсиһии һуу-һаа күүгэнэ уоста быһыытыйан, дьиэлээхтэр аһылыкка ыҥырдылар:
- Чэ, ыалдьыттарбыт Шура уонна Афоня, бүгүҥҥү үөрүүлээх көрсүһүүбүт остуолугар ыҥырабыт. Манна киирэн, кэккэлэһэ олорон кэбиһиҥ ,— эдэр саҥастара Татыйаана эйэҕэстик эҥээритэн, олорор сирдэрин ыйыталаан биэрдэ.
Оппуонньалаах Шура аймахтарбыт маннык маанытык көрсүөхтэрэ дии санаабатах дьон быһыытынан, олус долгуйдулар. Кэмчиэрийэн, итии чэйи иһэ сатыы олордохторуна, саҥастара кинилэр тэриэлкэлэригэр хортуоппуйдаах ынах этэ соккуойу баһан ылан биэртэлээтэ.
Миитэрэй утуйар хоһуттан биир шампанскайы уонна водканы таһааран остуолга уурталаата. Ол кэннэ остуолга турар атахтаах иһиттэн биир алаадьыны ылан, үрдүгэр ынах арыытын сыбаата уонна оһоҕун аанын аһан олорон, иһиллэр гына саҥаран барда: «Аал уоппут иччитэ,алаһа дьиэбит араҥаччыта Хатан Тэмиэрийэ эһэбит, куораттан күндү ыалдьыттар, хаан аймахтарбыт кэлбиттэринэн арыылаах алаадьынан айах тутан аһатан эрэбит. Аһаан-сиэн асхарый, күлэн-үөрэн күлүм гын, мичик гын... Бүгүҥҥү күннээх көрсүһүү үгүс үөрүүнү үрдэттин... Үгдэлийбит күннэри күрэт, сыыспыт сырыылары сыҕарыт, таба суолга таһаар, — арыылаах алаадьытын кыһыл чох үрдүгэр быраҕаттаабытын кытархайдыҥы күөх төлөн хабан ылан, сиэн сырылаппытынан барда. Оппуонньа маны көрөн олорон, уокка арыгы куппатаҕын атыҥырыы санаата.
Ол кэннэ хаһаайын шампанскайы тыастаахтык аһан, сырылаппытынан уһун атахтаах курустаал бакаалларга барыларыгар, күүгэнин уоһуннара-уоһуннара, улахан ортолорунан кутуталаата. Маҥнайгы туоһу эмиэ кини көтөхтөрдө:
- Бүгүн биһиги дьиэбитигэр Оппуонньа кэргэнинээн аан маҥнай ыалдьыттыы кэллэ. Кинини кэргэннэммитинэн эҕэрдэлиибит уонна төрөөбүт-үөскээбит Мэҥэлээҕэр эргиллиэн, үлэлиэн, олохсуйуон баҕарарын биһириирбитин биллэрэбит. Санаабыт санаа, баҕарбыт баҕа олоххо киирэрин туһугар бу бакаалы көтөҕөн кэбиһиэҕиҥ, — диэн баран быраатыгар шампанскайдаах бакаалын утары уунна, хурустааллар лынкынаһа тыаһаатылар. Миитэрэй шампанскайын иһэн кэбистэ уонна олоппоһугар олорон эрэ:
- Ыалдьыттар, тото-хана аһааҥ, биһигиттэн кэмчиэрийимэҥ, кэпсээн-ипсээн иһиҥ, — дии-дии астаах иһиттэри чугаһата анньыталаата.
- Оннук, оннук... Оппуонньаны көрбөтөх да ыраатта, били Чурапчыттан кэлэн баран, куоракка киириэҕиттэн ылата... аҕатын Доропуун оҕонньор курдук буолан иһэр эбит. Сааһыҥ төһөлөөтө?
- Түөрт уон биэспин күһүн алтынньыга туолабын.
- Отох да киһи оттомурар сааһа буолбут, ол иһин ойох ыллаҕыҥ, аны оҕолонуоххут-урууланыаххыт буоллаҕа, — кырдьаҕас саҥастара бэйэтин саныырынан быһаара оҕуста.
- Эдэр ыал оҕолонуохтара, кыратык хойутаабыттара туох буолуой, куоһаран да турдахтарына көнүл, — Миитэрэй ийэтэ эппитигэр көх-нэм буолла.
- Оҕоломмут киһи... — Оппуонньа, килбигийэ-килбигийэ, ис санаатын биллэрдэ.
- Шураа, тоҕо имири-хомуру соҕус аһаан испэккин, килбигийимэ...
- Хайа, доҕоор, бу иккис туоспут кутуллубат дуо? — Татыйаана дьиэлээх тойон остуолун дьаһайыыта алыс бытаарбытыгар тыл кыбытар.
- Сөптөөх сэмэчээнньэ буолла, — Миитэрэй киһи аймах кэрэ анаарыгар шампааныскай, Оппуонньаҕа уонна бэйэтигэр суптугур дьоҕус үрүүмпэҕэ үрүҥ арыгы кутуталаата. — Бу туоһу биһиги ийэбит, Оппуонньалаах кырдьаҕас саҥастара, көтөхтөрөрүгэр көрдөһөбүт. Өрүүнэ эмээхсин олорор сиригэр сыҕарыс гынна, туруох курдук гынан баран:
- Чэ, мин, кырдьаҕас киһи, олорон эрэ да аҕыйах тылла этиим... Оппуонньа дойдутугар тахсан олохсуйарга быһаарыммыта саамай сөп. Совхоз... ээ, аны холхуос үлэһит илиигэ наадыйар буолуохтаах, үлэни булан биэриэхтэрэ. Кылаабынайа, бэрээдэктээхтик сырыттахха, сирдэрбэт гына үлэлээтэххэ-хамнаатахха, бары-барыта оннун булан иһиэ буоллаҕа дии. Кырдьаҕас киһи сүбэлии таарыйа туруору этэрбэр кыыһырыман: Оппуонньа арыгыны аччат, кыаллар буоллаҕына, олох да бырах. Бэйэҥ абыраныаҥ... Саха оҕонньотторо урут бу аһы «нуучча хараҕын уута» диэн олох уот харахха ааттыыр этилэрэ. Кырдьык, арыгыттан төһөлөөх эдэр дьон олоҕо огдолуйбута буолуой? Төһөлөөх ыал ыһыллыбытын, оҕолор харахтарын уута тохтубутун, өлүүсүтүү уонна буруйу оҥоруу тахсыбытын айбыт таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Онон үгүһү-элбэҕи эппэккэ, Оппуонньа, бэйэҥ да олох аһыытынньулуунун билбит киһи, төрөөбүт дойдугар тахсан олоххун санаттан саҕалаа, киһи буол — кии буолума. Ол туһугар,— уонна бакаалы күөрэччи көтөхтө.
- Кырдьык даҕаны... тыаҕа тахсар туһунан тугу быһаарынныгыт? — Миитэрэй ийэтэ эппитигэр кыттыста.
- Сүбэлэһэн баран, тахсыахха дэстибит, — саҥа кийиит хардарар.
- Куорат дьалхаана үлэлииргэ, этэргэ дылы, олохпутун санаттан саҕалыырга, кэргэннии буолан олорорбутугар да элбэх мэһэйдэри үөскэтииһик. Биһигини билэр дьон итэҕэйбэт тыллара-өстөрө, урукку айыыбытынан сирэй-харах анньаллара, хас хаамыы аайы арыгыны сыҥалыыллара бараммат. Тыаҕа атын буолаарай диэн тахса сатыыбыт, — Оппуонньа санаатын аһаҕастык эттэ.
- Алҕаһа суох киһи аҕыйах буолуо, бэйэ көннөрүнэр суолга дьулуһуута быһаарар суолталаах, — Өрүүнэ эмээхсин сүбэлиирдии быһа түстэ.
- Оннугун оннук да, хаайылла сылдьыбыппынан, арыгыһытынан ааҕан аалалларын тулуйбат буолан иһэбин... Дьиҥэр, мин буруйа суохпар, атын дьон охсуспуттарыгар сууттаммытым. Арыгыны иһиэхпин адьаһын да баҕарбат этим, билигин да испит киһи диэн баҕара саныы сылдьыбаппын, онон быраҕыам дии саныыбын. Барыта мин характерым сымнаҕаһыттан, сыҥалаатахтарына, сатаан аккаастаммаппыттан... Маҥнай атаһым төрөөбүт күнүгэр сыҥалаабыттарын испитим, онтон ылата аны арыгыта суох бырааһынньыктаабат хампаанньаларга хабыллан, күүлэйдиир, хамнас сууйартарыыр буолан барбытым. Хампаанньаҕа аһаабат да киһини аһатар, испэт да киһини иһэрдэр элбэх биричиинэлэр бааллар. Холобур, доҕор-атас, таптыыр кыыс, доруобуйа туһугар туос көтөхтөрдөхтөрүнэ, кыра-кыралаан сыпсырыйан истэххинэ да, аҕыйах сылынан ааттаах арыгыһыт буолбуккун бэйэн да билбэккэ хаалыаххар сөп. Арыгы алҕаһы таһаартарар албаһа, алдьархайа манна сытар, — саҥата суох төбөтүн төнкөтөн олордо, хараҕа кыратык ууламмыта кылабачыйан көһүннэ
- Сөпкө этэҕин... Сонун сиргэ, тыаҕа, олорон көрүөххэ, арыгыны аччатыахха, кыаллар буоллаҕына, олох да быраҕыахха. Алдьархай хантан саҕаланарын өйдөөбүт буоллаххына, ону аны олоххо киллэриэххэ, — Миитэрэй долгуйбутун кыатаммакка биир тыынынан субурутта.
- Бэйиҥ эрэ, уоскуйун... наҕылыччы быһаарыныахтара буоллаҕа.
- Миитэрээй, хайдах эрэ үлэҕиттэн көҥүллэтэн, Мэҥэлээххэ таһааран Оппуонньалааҕы олохтос. Саатар, биир аймахпытын Сиидэр Ыстапаанабыһы кытта билиһиннэр, солбуйааччы директор киһи кыаҕа баһаам буоллаҕа, — ийэтэ ылыннарыылаахтык саҥаран сыыйда.
- Сөп, сөп... салалтабыттан көнүллэтэн көрүөм, саатар күн аҥаарын көҥүллүүр инилэр. Кырдьык, сиэммит кылаабынай зоотехник, солбуйааччы дии... Сиидэри умна сылдьар эбиппит, ол киһи сүрдээх кыһамталаах, тылыгар туругас, киһи киһитэ киһи. Хайаан да көмөлөһүөҕэ...
- Чэ, итинник быһаардыбыт, сарсын Миитэрэй эһигини тиэйэн илдьэн олохтоох салалтаны кытта көрүһүннэриэ, Сиидэр Ыстапаанабыска олохтуур, — Татыйаана кэпсэтиини түмүктүүр.
- Аймах аймаҕын кытта билсэрэ, сибээстэһэрэ уонна хардарыта көмөлөсүһэрэ олус наадалаах суол. «Ойуурдаах куобах охтубат» дииллэринии, дьонноох-сэргэлээх киһи өлөн-охтон биэрбэт баҕайыта, — Өрүүнэ кырдьаҕас киһи быһыытынан сүбэлиирдии саҥарда.
- Хайа, Оппуонньалаах Шура тоттугут дуо? Үчүгэй соҕустук аһаабатыгыт ээ, быһыыта, — эдэр саҥастара ыйытар уонна астымматаҕын биллэрэр.
- Тоттубут аҕай... баһыыбаларыҥ, — Шура саҥа аймахтарыгар махтанар.
- Оччоҕо сынньана таарыйа салгынна сии таһырдьа тахсыаҕыҥ. Тиэргэммитигэр үүннэрбит маспытын-оппутун, оҕуруоппут аһын көрдөрүөм. Маҥнай бүгүҥҥү үөрүүлээх күнү бэлиэтиир кыра бэлэхтээхпин туттарарбын көҥүллээҥ, — диэн баран Татыйаана утуйар хоһугар элэс гынар, онтон туох эрэ суулаахтары илдьэ таҕыста:
- Бу Шураҕа күһүн, саас уонна сайын сөрүүн күннэргэ кэтэр омук түү куоптата, Афоняҕа мааныга кэтэр муус маҥан ырбаахы...
- Баһыыба... — Шура, долгуйан, куолаһа титирэстээн ылла, Татыйаана бэлэхтэрин туттарарыгар биир-биир кууһуталаан ылаттаата.
- Чэ, билигин таһырдьа тахсыаҕыҥ, — Миитэрэй Оппуонньаны илдьэ тахсар. Киэҥ тэлгэһэ устун аа-дьуо хаамса сылдьан салгыы кэпсэтэллэр:
- Оппуонньа, кэргэниҥ хайа улууһуй уонна туох дьоннооҕуй?
- Орто Халыма... төрөппүттэрэ кыратыгар өлбүттэр, мин курдук эмиэ детдомна иитиллибит. Дойдутугар аҕыйах аймах баарын кытта атырдьах маһыныы арахсан, куораты булбута ырааппыт. Эйиэхэ эрэ диэн эттэххэ, эмиэ эрэй эҥээрдэспит эрэйдээҕэ, хаайыыттан тахсыбыта сыл анаара буолбут...
- Аа... ол тугу онорон олоро сылдьыбытый?
- Кэргэнэ буолуохсут арыгыһыт, итирэ-итирэ кырбыыр эбит. Биирдэ арыгы иһээри харчы көрдүү-көрдүү, хабарҕатын хайа тутаары ыксаппытыгар, остуолтан килиэп быһаҕын хаба тардан, ойоҕоско анньан өлөрбүт. Түөрт сылга ууруллан баран, үс сыл сыппыт...
- Эмиэ арыгыттан айдаан тахсыбыт... Арыгыны мээнэ иһимэ, Оппуонньаа.
Ол иһин тыаҕа тахсарга быһаарынныбыт, арыгыны сыыйа быраҕыах буолабыт да, хайаһар... Кэргэниҥ иһэр дуо?
- Аны испэт дьахтар ахсааннаах ини. Миэхэ айыытахарата суох, аһыы ууну амсайбат дьахтар түбэһэр кыаҕа суох быһыылаах. Шура, быыппастыгас соҕус майгылаах даҕаны, барыны бары сатыыр, «аһаабакка» сырыттаҕына, аламаҕай бөҕө, киһиэхэ үчүгэй сыһыаннаах дьахтар. Онон олох очуругар оҕустарбыт, аһыыны-ньулууну амсайбыт дьахтардаах эр киһи тапсаайахпытый диэн бииргэ олорон көрөргө быһаарыммыппыт... Бачча сааспар диэри тапталларын билбэтэх киһи, баҕар, кылгас да буоллар, аатырар тапталларын амтаһыйдарбын, олох олорбут курдук сананнарбын диэн санаанан салайтарабын, — Оппуонньа ис кистэлэҥин тоҕо тэбээтэ.
- Эн этэргин утары этэр кыах суох... Тыл тылга киирсии, биир санааланыы, биир сыалы-соругу ылыныы тугу баҕарар кыайыан сөп.
Онуоха бэйэҥ этэргинии, арыгыттан туттунуохха наада. Ол, биллэн турар, ыарахан сорук, ол быһыытынан эмтэниэххэ эмиэ сөп ээ. Мин ону кэпсэтиһэн тэрийэр кыахтаахпын.
Киһи бэйэтэ арыгыттан араҕыстарбын диэн кытаанах санаата суох буоллаҕына, эмтэнии туһата суох курдук көрөбүн. Онон хайдах эрэ эмтэниитэ суох быраҕа сатыыр баҕалаахпын.
- Эмиэ да сөп, барытыгар кытаанах санаа, ылыммыт сыалы-соругу толорорго кыһаныы быһаарар буоллаҕа. Чэ, кытаат, Оппуонньаа, кытаат...
- Дьоммутугар барыах эрэ, — Миитэрэй Татыйааната Шураҕа оҕуруотун көрдөрө сылдьарыгар тиийдилэр. Татыйаа на, уутугар-хаарыгар киирэн, көрдөрө-көрдөрө кэпсии сылдьар эбит. Кини иллэҥ кэмигэр сибэкки, оҕуруот аһын олордууга, үүнээйини көрүүгэ-истиигэ сүпсүгүрэр аҕай, ол үлэтин түмүгэ үөтэлиир, сайыны быһа оҕурсу, помидор бөҕөтүн сиэбиттэрин таһынан, кыһын сииргэ анаан элбэҕи кэнсиэрбэлиир. Укробу, петрушканы, моркуобу, хаппыыстаны хаһаанар. Бу кэмҥэ Татыйаана тууһуурга анаан олорпут алтайскай суорт оҕурсутун Шураҕа көрдөрөр, күөх сэбирдэхтэри арыйдах аайы оҕурсу сытар буолан иһэр.
- Бу ханнык аспыт бөскөйөн сытарый? Оҕурсуга маарыҥныыр курдук эрээри олус улахан, атын быһыылаах дии? — Шура, арбайбыт улахан сэбирдэхтээх үүнээйини ыйаыйа, ыйытар.
- Бу кабачки диэн, ону биһиги «хабачыкыы» диибит. Көрөргүт курдук, бэрт бөдөҥ астаах, улахан көрүүгэ-истиигэ наадыйбат, ууну кутуутун кыайыахтааххын.
- Хайдах сиэнэр аһый? — Оппуонньа интэриэһиргээн ыйытар.
- Кыра гына кырбаан салакка буккуйуохха сөп, соккуойдуубут, чараас гына бысталаан баран икки өттүнэн бурдукка буккуйан, арыыга буһаран «алаадьылыыбыт». Эрийэн икра оноробут.
- Бу дьэдьэн үүннэрэҕит дуу? — Шура кыракый маҥан сибэккилэри имэрийэ көрүтэлээтэ, сирэйэ сырдыгынан сыдьаайда.
- Дьэдьэн, клубника, малина үүннэрэбит да, үлэтэ, ол аата көрүүтэ-истиитэ, элбэх, күннэтэ биэбэйдэһиэххэ наада. Оҕолорбут кыра эрдэхтэринэ, кинилэргэ сиэтээри кыһалларбыт. Билигин кыыспыт бэйэтэ дьаһайар. Арбуз эмиэ үүннэрэбит, итиини сөбүлүүрүн иһин тэпилииссэҕэ тутабыт. Күһүн уонча волейбол мээчигин саҕаны быһааччыбыт. Ол бэйэтэ бырааһынньык...
- Оҕуруоту баһылаабыккыт, үүнээйигит арааһа да элбэх эбит, киһи сөҕүөн курдук үүммүттэр. Хортуоппуйгут ханнаный? — Шура хаһаайыстыба саамай тутаах аһын ыйыталаста.
- Хортуоппуйу гараж ойоҕоһугар олордобут, бэйэбит сирбититтэн сөптөөҕү хомуйабыт: сүүрбэччэ куулу... куоракка балтым аахха бэрсээччибит. Хортуоппуй — мин ирээтим, мин көрөбүн-харайабын, — Миитэрэй кийиитигэр быһаарда.
- Оҕуруоту кыайбыккыт, баһылаабыккыт, — Оппуонньа астыммыттыы хайҕыыр.
- Эһиги тыаҕа олохсуйдаххытына, эмиэ хортуоппуй уонна оҕуруот аһын олордуоххут буоллаҕа. Биһиги сиэмэнэн уонна сүбэнэн-аманан үөрүүнү кытта көмөлөһүөхпүт, — Татыйаана Шураҕа күлэ-үөрэ эттэ.
- Тыаҕа олохсуйдахпытына, кырдьык, хортуоппуйу уонна оҕурсуну олордууттан саҕалыахпыт, — Шура оҕуруот кытыытыттан бириэй от төбөтүн быһа тардан, айаҕар уган быһыта ыстыыр.
Ити кэмҥэ ийэлэрэ Өрүүнэ эмээхсин дьиэттэн тахсан, бары истэллэрин курдук обургутук саҥаран:
- Оҕолоор, киирэн салгыы аһыахайыҥ. Мин сылгы субайын буһардым, итиитинэ сиэхэйиҥ, — диэн ыҥырда.
- Ийээ, билигин киирдибит, — Миитэрэй хап-сабар хардарар.
- Оҕуруоппун барытын көрдөрдүм, аһаан баран уу кутуоҕум, билигин саха омук бастыҥ аһын, сылгы субайын, киирэн сиэхэйин,— Татыйаана ыалдьыттарын батыһыннарбытынан дьиэтин таһыгар кэлэр. Таһырдьа оҥоһуллубут суунар сиргэ бары илиилэрин суунан, дьиэҕэ киирэллэр. Ийэлэрэ остуолтан тымныйбыт астары хомуйбут, кирдээх иһиттэри сууйталаабыт, сибэкки ойуулаах төгүрүк бүлүүдэҕэ улахан субайы хоторбута буруолуу сытар.
- Чэ, урут олорбут сиргитигэр киириҥ, сибиэһэй сылгы субайына амсайыаҕыҥ. Миитэрээй, мэ, бу саха сытыы быһаҕынан бысталаан, ыалдьыттаргар тэриэлкэлэригэр уурталаан биэр эрэ, — ийэлэрэ соруйар.
- Бысталаан бөҕө буоллаҕа дии, — Миитэрэй сытыы быһаҕынан үрүҥ субайы, обургу гына быһан ыла-ыла, сииргэ сөп гына имигэстик быһыталаан элэҥнэттэ.
Маҥнайгы тэриэлкэни ыалдьыттарын иннилэригэр уураат, ийэлээх кэргэнигэр быһыталыыр. Оппуонньа биир быһыыны биилкэнэн аргыый иилэн ылан, айаҕар сэрэнэн утар. Минньигэс да эбит. Маннык минньигэс аһы үйэлээх сааһыгар сиэбитэ эбитэ дуу, суоҕа дуу? Тулаайах буолуу тууйар туманнырбыт дьылҕата, холустуой эр киһи олоҕо, хобдох астаах хаҕыс хаайыы хатаарытар хааһыта маннык ас баарын санааҕа да аҕыннарбатаҕа. Таайа Ньыыкан сыалаах-арыылаах тылынан албыннаан, олоҕун огдолуппутуон, дьылҕатын алдьаппытыан. Маҥнайгы быһаарыныы быһыытынан убайдаах саҥаһыгар, Байбаллаах Өрүүнэҕэ, хаалбыта буоллар, баҕар, олоҕун оҥкула атыннык оҥоһуллуо хааллаҕа. Абатыан... Санаатыгар аралдьыйан, кыратык хараҕын быһа симэн ылбытыгар, араас санаалар кыымнара чаҕылыҥнаһа, олоҕун хартыыната быста-быста салҕанан ыллылар. Шура, Оппуонньа хараҕын быһа симэн олорорун көрөн, тоҥолоҕунан күүскэ соҕус имнэммитигэр киһитэ соһуйан, ходьох гынан ылла, кыбыһынна. Саҥата суох субай быһыыларын айаҕар уган, ыстаабыта буола олордо.
Миитэрэй Сэмэнэбис дьахталларга шампанскайтан бакаалларыгар тэҥнии кутуталаата. Үрүҥ арыгыттан мааҕыын биирдиини испиттэрэ, иккиһин кутуталаата уонна кимҥэ туһаайан эппитэ биллибэттик:
- Биирдиини иһэр буоллахпыт дии, — диэтэ.
- Сөп, сөп, — эмиэ ийэлэрэ бигэргэтэ оҕуста. — Элбэҕи иһимэҥ.
Миитэрэйдээх Татыйаана ыалдьыкка арыгыны туруорааччылар эрээри, элбэҕи иһэрдибэттэр. Киһиэхэ элбэх арыгыны иһэрдэ сатааһын куһаҕаны баҕаран тэбэ сатааһыҥна тэҥнээх курдук саныыллар. Ол иһин үрүүмкэлэрэ уһун синньигэстэр, олус иһэ суохтар. Кэччэгэйдэриттэн буолбатах, дьоҥҥо үтүөнү саныылл арыттан.
Миитэрэй быраас быһыытынан арыгыны элбэхтик иһэри, кимнэ эмэ сыҥалыыры утарар. Бырааһынньыктарга бэйэтин быраабылаларын тутуһааччы. Олортон сорохторун бэрт кылгастык билиһиннэрэн аастахха манныктар:
- Лаппаҕар, истээх баҕайы үрүүмкэни толору кутуталаан иһэрдэртэн итирии эрдэ саҕаланар, ол улахан дакаастабыла суох өйдөнөр. Оччотугар тоҕо ыалдьыппытын итирдэ охсор былааннаахпытый? Иккиһинэн, үрүүмкэни толору буолбакка быһаҕас соҕус кутуталыыр. Үсүһүнэн, туос этээччилэри ыксаппат, остуол ырыалааҕын, өссө ону тэҥэ көрдөөх кэпсээн кэпсэнэрин сөбүлүүр. Сэҥээриини ситистэҕинэ, иккистииллэрин эрэйэр. Онон туостар икки ардылара ыраатан биэрэр. Төрдүһүнэн, испэт эбэтэр иһиэн баҕарбат киһини сыҥалаабат, ханнык да түгэҥҥэ, туох да туһугар үрүүмкэни түгэҕэр диэри түһэрэри модьуйсубат. Бэсиһинэн, ас элбэх буолуохтаах, тоҥ балык кыһыллыбыта, сылгы хаһалаах тоҥ этэ, быара, тоҥоруллубут күөрчэх баара олус туһалаах. Остуолга уһуннук олорпот, ол оннугар сынньалаҥ кэмигэр үҥкүүтэ, оһуокайа, араас куоталаһыыта дуоһуйуохха диэри, ол эрээри салгымтыата суохтук ыытыллар. Быһата, бырааһынньык бырааһынньык курдук барар, аҥардас арыгылааһыҥҥа кубулуйбат.
Арыгыны олох суох оҥорор кыаллыбата, бырааһынньыктар да арыгылаах ыытыллыылара өтөрүнэн уурайбата буолуо. Онон биһиэхэ омуктар арыгыны иһэр культуралара тарҕаныан, кыратык сыыйан аатыгар эрэ иһэр буолуу өтөн киириэн наада. Холобур, юбилейдары уонна тэрилтэ бырааһынньыктарын «шведскэй остуол» быһыытынан ыытыы табыгастаах. Маннык остуолга ким 'ханнык аһы аһыыра, ханнык арыгыны иһэрэ көҥүл. Ол көҥүлэ да уһаабат, бириэмэтэ кылгас, онон үчүгэйэ үгүс, куһаҕана кыра. Оттон уһуннук олорон эрэ аһааһын хаһан баҕарар арыгылааһыҥҥа кубулуйар. Биһирэмнээһини суох гыныахха. Туостары этии үчүгэйин үчүгэй да, олору арыгыны иһиинэн доҕуһуоллааһыны сыыйа симэлитиэххэ. Бука, ол туһата улахан буолуо этэ, — Миитэрэй кэргэнэ уонна ийэтэ Оппуонньалааҕы кытта кэпсэтэр кэмнэригэр адьас атын санааҕа аралдьыйан олордо. Ийэтэ эмээхсин саҥатыттан «уһугунна»:
- Чэ, оҕолоор, сынньаныахайыҥ, сарсын сөбүгэр соҕус туруохпут. Бары тоттугут дуо?
- Баһыыба, саҥаас, тоттубут аҕай, — Оппуонньа олорбут сириттэн туран иһэн махтанна, ол кэннэ Шуратыныын таһырдьа таҕыстылар. Миитэрэй, Татыйааната ийэлэрин кытта остуолу хомуйар кэмнэригэр, олоппостору сааһылаата, ас тобоҕун хомуйан, ытын Аргыһы аһата таһырдьа таҕыста.
Сайыҥҥы чуумпу киэһэ налыйбыт, ыаллар түптэлэрин буруота унаара устубут. Күнүскү уот куйаас, кини да буоллар, күрэнэр кэмэ кэлэн, ыгара-ыксатара уурайбыт. Үрүҥ түүннэр сүтэннэр, халлаан хараҥанан саба тардыллар буолан эрэр. Чыычаахтар утуйа барбыттар быһыылаах, арай кыралаан кумаардаммыт, бүгүн түптэлэммэтэхтэрэ таайдаҕа: дып-дыыгынастар... Бу орто дойдуга бары-барыта уларыйа, уста турар. Арай олох умсулҕана, киһини киһилии олох олорорго тардыыта уҕараабат. Ол да иһин олохпут таһыма тупсуута, ол быыһыгар түһүүтэ, онтон эмиэ өрө күөрэйэ сатааһына хаһан да бүтэн-оһон хаалбат. Төһө да соторутааҕыта уһун ардах түстэр, буор суол олус куһаҕана суох, ол аата тыа киһитин тылыгар «тылбаастаатахха», массыыналар син сордоһон сылдьаллар эбит.
Миитэрэй «Жигулитынан» суол уҥа-хаҥас өттүнэн ойуоккалатан, сайыны быһа сытар улахан бадарааннары тумнан, ардыгар кытыынан кыйан, ол быыһыгар обургу уулары кэстэрэн, алаастарынан эбэтэр өтөхтөрүнэн эргийэн, Мэҥэлээх Эбэҕэ тиийдилэр. Манна да ордук буолбата, уулуссалары улахан массыыналарынан уонна «Беларусь» тыраахтардарынан тоҕута кэстэрбиттэрэ, биир кэлим уһун ханааба буолан, уунан билгэйэ сыталлар. Ол хаһыынан айаннаабакка, ханна эрэ испитинэн ыйанан хаалыахпыт диэн куттанан, эмиэ кытыыны кыйан, эрийэ-буруйа сүүрдэн, бэрт эрэйинэн « Кыайыы Суола» холхуос (коллективнай хаһаайыстыба) хонтуоратыгар тиийдилэр. Массыыналара олус итийэн, сирэйэ-хараҕа көстүбэт гына бадарааҥҥа буккуллан кэлээхтээтэ. Бу саҥатык массыына, аҕата өлүөн иннинэ төрөппүттэрэ көмөлөһөн, атастара-доҕотторо харчы иэһээн, атыыласпыттара. Этэргэ дылы, өлөр үйэҕэ аны биир массыынаны ылбат кыахтааҕын билинэн, хараҕын харатын курдук харыстыыр бэйэтэ, бу быраатын олоҕор көмөлөһөөрү айанныа да суох кэмигэр айаннаан кэллэ.
Массыыналарын аанын хатаан, таҥастарын-саптарын тэбэнэн-сахсынан, кураанах сиртэн кураанах сиргэ үктэнэ сатаан, хонтуораҕа киирдилэр. Миитэрэй, билэр киһи быһыытынан, «Максимов С.С., гл. зоотехник, зам. директора» диэн көмүс буукубанан суруллубут суруктаах ааны булан, тоҥсуйа түһээт, иһирдьэ кутуллан киирдилэр. Балачча кэҥэс, уһун-синньигэс хоско биир үскэл соҕус көрүҥнээх, төгүрүк сирэйдээх, ачыкылаах, тор курдук бытыктаах киһи тугу эрэ суруйа олорор эбит. Киирэн кэлбит дьон диэки көрөөт, Миитэрэй Сэмэнэбиһи тута биллэ, олорбут сириттэн туран, утары хааман кэлэн дорооболосто:
- Дорообо, убаай... көрсүбэтэх да син ыраатта.
- Дорообо, дорообо... хата, бааргын баттаабыппытыгар баһыыба...
- Биһиги хонтуораҕа олорбот соҕус үлэлээх дьоммут, онон, кырдьык, таба туттарбаппыт да буолуо, — ачыкылаах киһи күлэн күһүгүрэттэ.
- Сиидээр, бу киһини билэҕин дуо? — Миитэрэй Оппуонньа диэки төбөтүн кыннах гыннарда. Сиидэр Ыстапаанабыс саҥата суох балачча өр Оппуонньаны өрө-таннары көрбөхтөөтө эрээри, билбэтэ.
- Абаҕабыт Доропуун оҕонньор уола Оппуонньа дии... бу кэргэнэ Шура, билсиһэн кэбис.
— Өссө төгүл дорооболоруҥ, мин Сиидэр Ыстапаанабыс диэммин,— биир-биир илии тутуһар. — Оппуонньаны олох кырабар көрөр этим быһыылаах, онон билбэтэхпин баалаамаҥ. Бу тоҕо турабыт, убайдаар, бу диэки кэлэн олоруҥ.
- Мин даҕаны, бу Миитэрэй эппэтэҕэ буоллар, билиэ суох эбиппин. Урут сайылыкка олорон, төһө да сааспыт биир буолбатаҕын иһин, убайбытыгар бииргэ «саллааттаатахпыт» дии, — Оппуонньа аргыый саҥарда.
- Оччотооҕу кэмнэри билигин санаатахха, түмсүүлээх да эбиппит, өрөбүл аайы мустан, «сэриилэһии» бөҕө буоларбыт. Хамаанда кытаанах быһыылааҕа, ким да «үрүҥ» буолуоҕун баҕарбата да, оонньууну таһаараары «үрүҥ» да, «үспүйүөн» да буоларга күһэллэрбит. Арай Миитэрэйбит бэйэтэ өрүү »кыһыл» буолара...
- Оҕо сааһы ахтыһар үчүгэй, ол ордук сааһыран истэх аайы күндүркэйэн, үтүө өйдөбүнньүк буолан иһэр эбит... Дьэ, Сиидээр, бу Оппуонньа кэргэннэнэн түспэтийэн, төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар тахсан үлэлиэн, олох олоруон баҕарар,— Миитэрэй аат ааттаан кэлбит соругун аһар. — Эйиигин көмөлөһүө, өйүө-убуо диэн бүк эрэнэн кэлэн олоробут.
- Миитэрээй, дойдутугар эргиллэ сатыыр киһиэхэ тоҕо көмөлөспөт буолуохпунуй? Көмөлөһүү бөҕө... мин санаабар, барыта кыаллар дьыала.
Билигин урукку буолбатах, үлэһити аҥаар кырыытыттан ылан испэппит, ол быыһыгар үлэҕэ ээл-дээл сыһыаннаһааччылартан, сүрэҕэ суохтартан уонна үлэ дьиссипилиинэтин кэһээччилэртэн босхолоно сатыыбыт. Ким да кими да босхо иитиэн баҕарбат үйэтэ кэллэ. Үлэ, биллэн турар, элбэх, үчүгэй үлэһит өрүү наада. Биһиги бүппэт үлэлээх дьоммут, үлэ чааһа диэни соччо тутуспаппыт. Ыарахаттар да бааллар, — Сиидэр Ыстапаанабыс, салайааччы уонна директоры кытта кэпсэтии кэнниттэн эппиэтинэһи сүгүөхтээх киһи быһыытынан, Оппуонньалаах сирэйдэрин-харахтарын сирийэрдии көрүтэлээтэ.
- Санаабытыгар ыарахаттартан толлубаппыт, мин куоракка тутууга үлэлээбитим, Шура урут совхозка ыанньыксыттыы сылдьыбыта, — Оппуонньа хардарсар.
- Үчүгэй, быйыл үс кыыспыт үөрэххэ бараннар, икки кыыспыт атын нэһилиэккэ кэргэн тахсаннар, сайынын оскуола кыргыттара солбуйа сылдьаллар, ыанньыксыкка наадыйабыт. Тутууга уон киһилээх биригээдэлээхпит, быйыл биир түөрт квартиралаах дьиэни үлэҕэ киллэриэхтээхпит. Билигин ахсаан өттүнэн толоруларын иһин, директоры кытта кэпсэтиэххэ сөп. Иван Павлович Трофим Петровиһы билэр бөҕө буоллаҕа дии, тылбын быһа гыммат ини. Маннай утаа олорорго уопсай дьиэ эмиэ баар...
- Арба, дьиэ туһунан... Быраатыҥ Байбал саҥа дьиэ туттан быйыл кыһын киирбит үһү дуу? — Миитэрэй умна сыспытын өйдөөн ыйытар.
- Саҥа дьыл иннинэ эрэ киирбиттэрэ, малааһышга ыҥырбыт курдук эппитэ, тоҕо кэлбэтэххиний?
- Ол биһиги бырааһынньыкка да өрөөбөт үлэлээх дьоммут, кэлиэхпитин баҕарбыппыт да, кыаллыбатаҕа быһыылааҕа.
- Оннук баар буолааччы...
- Сиидээр, Оппуонньалаах бэйэлэрэ дьиэлэниэхтэригэр диэри, эһиги дьонтгут дьиэлэригэр ким да олорбот буоллаҕына, көҥүллэтиэхтэрин баҕараллар.
- Бэйэбит олох туспа, кимнээҕи да кытта кыттыспакка, араллаана суох олорбут киһи дии саныыбыт, — Оппуонньа кэпсэтиигэ кыттыста.
- Эмиэ сөп ээ... Онтукпутун быраат бас билэр дьиэтэ, ол киһибит кзргэнинээн Тиэлигилээн турар буолуохтаахтар. Үс хонон кэлиэхтээхтэр, таах турар дьиэни уларсаллар ини.
- Чэ, Оппуонньаа, сыалбыт-сорукпут туолуох курдук буолла буолбат дуо? — Миитэрэй быраатын саннын таптайа-таптайа саҥарда. — Аны Сиидэри тутуһаҕын, кини Махсыымаптар тарбахха баттанар баар суох бырааппыт, салайар үлэҕэ тахсан эрэр киһи, күн сарсын директор да буоллаҕына көҥүлэ.
- Бу да киһини, доҕоор... Иван Петрович билигин да үлэтин үгэнэ, Майанан уонна куоратынан сылдьан буларынан-таларынан биһиэхэ тэҥнээх буолуо дуо, таһыччы-таһыччы... онон оҕонньор олорбохтуо.
- Кырдьаҕас киһи хаһан эрэ миэстэтин туран биэриэхтээх буоллаҕа дии, хата, оҕонньор эйиигин мээнэҕэ солбуйааччытынан анаабатах курдук истибитим.
- Чэ, ити хааллын... Билигин биһиэхэ тахсан эбиэттиэҕиҥ. Оппуонньа, сарсын-өйүүн директор аатыгар сайабылыанньата суруйан киллэр, кэлэр нэдиэлэ маннайгы күнүгэр дирекция буолуохтаах, онно көрүөхпүт. Байбал быраат кэллэҕинэ, дьиэни быһаарсыллыа. Онон олоххутун булуоххутугар диэри биһиэхэ олоруоххут, атын ханна барардааххыт ДУУ? — Сиидэр дьонун сирэйдэрин-харахтарын көрбөхтүүр.
- Сөп, баһыыба,— Оппуонньа тоҥхох гынар, бырааттар судургуларын уонна кыахтаах соҕустук быһаарсалларын сөбүлүү иһиттэ.
- Чэ, бардыбыт, биһиги мантан чугас уопсай дьиэҕэ олоробут,— Сиидэр пиджагын олоппоһун өйөнөрүттэн ылан кэтэр, дьонун батыһыннаран, көрүдүөргэ тахсар. Хонтуора таһыгар хас да киһи турар эбит, Миитэрэйи билэн, илии тутуһан дорооболостулар, кэпсэтэ сатаан:
- Хайа, Дмитрий Семенович, төрөөбүт дойдугар күүлэйдии кэлэ сылдьаҕын дуо? Хайдах олордугут? Оҕолоргут улааттахтара буолуо?.. — эҥин диэн ыйыталлар.
- Быстах, бэйэм наадабынан уот ылар курдук сылдьабын... Лэгэнтээй, бу Доропуун оҕонньор кыра уола Оппуонньа дойдутугар олохсуйуон баҕаран, холхуоска ылалларыгар көрдөһө сылдьабыт.
- Ээ, ол Доропууну билии бөҕө буоллаҕа дии. Оппуонньаа, эн аҕаҕын дьон-сэргэ билиҥнэ диэри ахтар, ытыктыыр... Сэрии ыарахан кэмигэр, ас-үөл аҕыйаҕар, аччыктааһын баарын баара да, хоргуйан өлбүт суоҕа. Астара быстыбыттарга туох кыалларынан көмөлөһөн, ардыгар кыаллыбаты да кыайан, Кыайыыны көрсүбүппүт...
Аҕанг дойдутугар олохсуйарьш сөптөөх быһаарыныы, биһиги, кырдьаҕастар, тылынан-өһүнэн, сүбэнэн-аманан көмөлөһүөхпүт, — оҕонньор Оппуонньа илиитин тутан туран санаатын эттэ.
- Чэ, Лэгэнтэй, аныгы көрсүөххэ диэри, ыксыы сылдьабын, сотору төннөбүн, Миитэрэй бакаалаһан, массыынатын хонтуора таһыгар хаалларан, Сиидэрдэрин батыһаллар. Урут совхоз саҕана тутуллубут арболит дьиэлэриттэн биирдэстэригэр кэлэллэр.
Бу уһаайба тутуута: дьиэ, гараж, хотон, булуус — барыта арболит кэлим блоктарынан тутуллубут. Тиэргэнэ киэҥ, хайытыллыбыт мастан эрэһээҥкилии сааллыбыт сиэдэрэй оҥоһуулаах олбуордаах. Дьиэ таһыгар элбэх араас сибэкки олордуллубута тута хараҕы тардар, бу ыал кэрэни кэрэхсиирин итинтэн сиэттэрэн билэҕин. Аныгы итии бүрүдэһиннээх оҕуруот аһын үүннэрэр сиргэ оҕурсу уонна помидор бөҕө үүнэн тураллара курдат көстөр. Балачча киэҥ хортуоппуй сирдээхтэригэр харанга күөх дьүһүннээх отторо ыга анньан үүнэн тураллар. Манна барытыгар саталлаах уонна кыһамньылаах илии баара биллэр. Сиидэр кэргэнэ — биология учуутала. Ыалдьыттар кэлбиттэрин көрөн, таһырдьа тахсан эҕэрдэлии, үөрэ-көтө көрүстэ. Хас биирдиилэрин кытта илии тутуһан дорооболосто, кэргэнэ Оппуонньалааҕы билиһиннэртээтэ. Онуоха: «Олус бэрт, мин София Самсоновна диэммин»,— диэн истэ. Ол кэннэ: »Ыалдьыттардаахпын диэн тоҕо эрдэ биллэрбэккин, эбиэппин тиэтэтиэм этэ. Билигин кэтэһэ түһэргитигэр тиийэҕит, онуоха диэри олбуор иһигэр экскурсиялааҥ», — диэн Сиидэрин кыратык сэмэлээтэ уонна дьиэтигэр элэс гынан хаалла. Оппуонньа Сиидэр уонна Суоппуйа эйэҕэстик көрсүбүттэриттэн иһигэр үөрэ саныыр, «ойуурдаах куобах охтон биэрбэт» диэн өс хоһоонун өйдүү түстэ. Бу аҕыйах тылтан сүрэҕэр итии сүүрээн илгийэн киирбититтэн, ньимийэ сылдьыбыт уостара үөрэн килбиктик мичийэ сэгэстилэр... Үс хонук түргэнник ааста. Оппуонньалаах Шура Мэҥэлээх бөһүөлэгин уһаты-туора сыыйан, күннэтэ күүлэйдээтилэр. Суола үрэх үрдүнээҕи сынньалаҥ пааркатыгар сылдьан, ыһыахтыыр сиргэ туруоруллубут сиэдэрэй сэргэлэри кэрэхсии, сүүрэр-көтөр суолларын уонна күрэхтэһэр стадионнарын сөбүлүү көрдүлэр, кырдьа барбыт хатыҥнар сөрүүн күлүктэригэр сынньаннылар. Хаһан эрэ Чурапчы Дириҥиттэн кэлэн манна убайыгар Сэмэн Ньукулаайабыстаахха уонча хонук олорбута, ол кэмтэн ылата бөһүөлэк лаппа улааппыт, кэҥээбит, киэркэйбит: орто оскуола, дьон сынньаланын тэрийэн ыытар дьиэ, детсад, совхоз элбэх ахсааннаах уопсай дьиэлэрэ, хонтуората, мастерской, гараж, онтон да атын тутуу дэлэйбит. Арай баһүөлэк мастара, ордук хатыҥнара, кырдьыбыттар. Үрүҥ субалаах барахсаттар хараара быһыытыйан, туостара кырдьаҕас киһи сирэйин тириитинии мырчыстыбыкка дылы буолбуттар. Сорохтор эмэх буолан төбөлөрө тостон түспүттэр, лабаалара баранан, умнастара эрэ хороһон, муҥур үйэлэрин бараан, сууллалларын кэтэһэ тураахтыыллар. Кинилэри киһи аһынар... Тоҕо маннык мастары ылҕаан, сыллата ыраастаан, ханна эмэ тиэйэн илдьэн кэбиспэттэр? Ол бөһүөлэк көстүүтүн тупсарыа этэ дии... Суола үрэх сайынын уута быстан, киһи ханан баҕарар кэһэн туоруур буолбут, арай токуруйуулар, тоҕойдор элгээннэрэ туруулаһа сатаахтаабыттар. Оҕо аймах сайьигны уот куйааска онтон тахсыбат, сөрүүн ууга сөтүөлээн «сүрэҕи - быары сөрүүкэтэр» эбит. Оппуонньа Шуратынаан икки сэргэстэһэ үүммүт аар хатыҥнар анныларыгар сибэккилээх күөх кырыска сынньана олорон, сөтүөлүүр сири көрө олордулар. Кыра сылдьан сөтүөлүүр, буора өрө көбөн будулуйар уулаах кыараҕас куоһаахтарын санаан кэллэ. Ол ууларыгар бары, уол уонна кыыс диэн араарсыбакка, аара таҥастарын устан, кус сыгынньах ыстаналлара. Ууну урут булбут, дьоруой аатырара. Уһун күн уонна, кылгас күн биэстэ сөтүөлээн, уу таммахтарын күн күлүм уотугар кылабачыта ыһыахтыыллара. Онтон ордук астыныы, дуоһуйуу суокун курдук саныыллара. Ол этэ оҕо саас кыһалҕата суох күндү кэмэ. Оппуонньаа, тоҕо саҥата суох бардыҥ? — Шура оргууй сибигинэйэн ыйытта. Ээ, ити сөтүөлүү сылдьар оҕолору көрөн, оҕо сааспын ахтан-санаан ыллым,— Оппуонньа олорбут сиригэр тиэрэ түһэн, тыыллаҥнаан ылла. Киҥкиниир киэҥ халлаан килбэйэр иэнэ, кырках да саҕа былыта суох буолан, сырдык күөх өҥүнэн сыдьаайа кууһан, кэрэтиттэн килбигийбит эдэр кийииттии кэмчиэрийэ, хотун-хаан буола тупсубутун туһанар дьахтардыы үтүөмсүйэ, үрдүү, үрдэ суох үтүмэн үөрүүтүн үллэстэ турда. Кыраҕы харахтаах даҕаны хараҕа кыайан ылбат кый ырааҕын түгэҕин көрбөккө, хараҕа ыалдьа быһыытыйан, Оппуонньа халлаан муоратын одуулуурун ууратан, ойон турар уонна: Дьоммутугар барыахха, күнүскү аһылык кэнниттэн Сиидэр сайылыкпытыгар Кыталыктаахха массыынанан таһаарыах, биһиги сайылык дьиэбитигэр уонна алааспытыгар Куба Саарбыкка сырытыннарыах буолта, — диир. Өйдүүбүн, барыахха, — Шура туран, ырбаахытын көннөрүммэхтиир. Киэһэ төннөн иһэн, кини быраатыгар Байбалга сылдьан, дьиэбитин ыйыталаһыахтаахпыт, — күөх хонууга тэлгии бырахпыт бинсээгин ылан, тэбии түһэн баран кэтэн кэбиһэр. Ол кэннэ уҥа илиититтэн Шураны тутуһуннаран, атахтарын биир тэҥник үктээн, Суола үрэх үрдүнэн хааман истилэр. Доҕоор, дьиэлэннэхпитинэ, совхозка киирэр көрдөһүүбүтүн суруйуо этибит. Эн туох дии саныыгын? — Оппуонньа Шуратыттан ыйытар. Оттон быһаарыммыппыт дии... Быһаарынан... Сиидэр Ыстапаанабыс эппитинии, сайабылыанньабытын туппутунан директорга киирэ сылдьыахтаахпыт. Директор холхуоска ыллаҕына, ханна үлэлиэхтээхпит бүтэһиктээхтик быһаарыллыахтаах уонна бирикээһинэн бигэргэтиллиэхтээх. Үчүгэй... мин сүөһү үлэтигэр үөрүйэхпин, ыанньыксыттыам. Кэлин бэйэбит сүөһүлэнэрбит буоллар, үчүгэй да буолуо этэ. Арай икки ынахтаах буолуох... Сүөһү диэбиккэ дылы... Ийэбиттэн холхуоска хаалбыт сүөһүлэрбитин кэлин Ньыыкан куораттан күһүөрү тахсан өлөрөн, госзакупка туттарбыт этэ. Миэхэ онтон төһөтө тиксибитин бу диэн билбэппин. Быһата, тарбах быыһынан саккыраан хаалбыта. Ийэм ол сүөһүлэрин миэхэ диэн анаан иитэн эрэйдэнэрин кэпсиирэ, ол анабыла уонна кэриэһэ күдэн буолбут эбит, Үлэлээн, дьиэ-уот туттан, сүөһүлэнэн көрүөхпүт этэ. Тыа ыала сүөһүтэ суох хайдах сатаныай? Хайа, оҕолоннохпутуна, үүт уонна сүөгэй наада буолуо дии. Оннук... Көр, Сиидэр Ыстапаанабыс кэлбит, массыыната дьиэтин таһыгар турар, түргэтиэх, — Шуралаах Оппуонньа хаамар тэтимнэрин эбэн, түргэн-түргэнник атыллаамахтаан, тиэтэйэ-саарайа дайбаамахтаан ыалларыгар кэллилэр. Тэлгэһэҕэ киирэ да иликтэринэ, Сиидэр көрө охсон кэпсии тоһуйда: Оппуонньаа, былаан кыратык уларыйда. Соня биһигини кытта барсар, күнүскү аһылыкпытын сайылыкпытыгар тиийэн аһыахпыт. Чэ, кытаатыҥ. Биһиги бэлэммит, — Шура илиитин нэлэс, төбөтүн эрчимнээхтик кэҕис гыннаран, иккиэннэрин аатыттан хардарда. Оччотугар дьиэҕэ бэлэмнэммит итии чэйдээх тиэрмэһи, аһылыктаах суумкалары массыынаҕа таһаарарга көмөлөһүҥ уонна айанныыбыт. Бары дьиэҕэ киирэн туох баары барытын биирдэ сүгэнкөтөҕөн таҕыстылар. Суоппуйа сырдык күөх өҥнөөх спортивнай көстүүмү кэппит, чараас үрүҥ былааты моонньугар эринэ быраҕыммыт, атаҕар саҥа кроссовкалаах. Дьиэтин уонна тэрээһэтин хатаан, олбуорун кэлииккэ аанын сабан, саамай кэнникинэн массыына инники миэстэтигэр киирэн олороот ыйытта: Тугу да умнубатыбыт дуо? Суох быһыылаах... чэ, айаннаатыбыт, — Сиидэр тута хардарда. УАЗ массыына собуоттанан бирилээтэ, онтон сыыйа хоҥнон, ардахтаах күннэр кэннилэриттэн ситэ куура илик суол устун, кыратык уҥа-хаҥас иҥнэҥнээн ыла-ыла, салайар хоту улгумнук айаннаан барда. Суола үрэх чалым уутун барылаччы кэстэрэн, уу сырдык таммахтара сараадыһа ыһыллан, инчэҕэй кумахха массыына көлүөһэлэрин ойуулара бэчээттэнэн хааллылар. Үрэх сыырын тахсаат, тус соҕуруу диэки сыыйылла тардыллыбыт суолу тутуһан, УАЗик күөх ойуур иһигэр киирэн сүттэ. Балачча өр ойуур суолунан айаннаан, ситэ куурбатах бадарааннары кэстэрэн, бытааннык да буоллар, тохтообокко иннилэрин диэки дьүккүттэрэн истилэр. Маннык суолга «мааны» массыыналар санамматтар, ол иһин ырааҕынан эргийэн тиийэллэр. УАЗик тыа суолуттан от үрэххэ ойон тахсаат, айанын биллэрдик эптэ. Манан сылдьыһыы элбэх, суол да куһаҕана суох эбит. Биэрэстэ курдук сири эҕирийиэх иннинэ элээрдэн кэлээт, уҥа диэки чараас тыанан хаххаланан турар Кыталыктаах сайылыкка туораатылар. Ыраахтан сайылык аакка-суолга киирбит, ырыаҕа-хоһооҥҥо хоһуллубут киэҥ күөлэ нэлэйэн көһүннэ. Оппуонньа төрөөбүт, оҕо сааһа ааспыт сиригэр кэлэн, сүрэҕэ биллиргэччи тэбиэлээтэ. Бу күн сиригэр баар-суох күндү сайылыгын көрөөрү, үтүмэн үгүс сыл устата кэтэспит курус санаата күүркэйэн-күүркэйэн баран үлтү ыстанан, күүкэнньик буолан, өйө сырдыы, чаҕылыҥ- ныы арылынна. Төрөөбүт сиргэ, дойдуга тапталы туохха холуйуохха, тэҥниэххэ, тугунан кээмэйдиэххэ сөбүй? Арааһа, Сэмэн Даньыылап эппитинии, күн сирин көрдөрбүт күндү ийэҕэр, ахтар-саныыр таптыыр дьахтаргар, кэргэҥҥэр, оҕолоргор тэҥнии тутуохха эрэ сөбө дуу, өссө суоҕа дуу? Төрөөбүт дойдутун ис сүрэҕиттэн таптыыр уонна ытыктыыр эрэ киһи толору дьоллоох олоҕу олорор, үлэтэ-хамнаһа тахсыылаах буолар, ырата-баҕата туолар быһыылаах. Сиидэр сайылык илин өттүгэр киирэн кэлээт, массыынатын улахан күөл диэки салайда, уу баһарга анаан оҥоһуллубут далаһа таһыгар тохтотто. Түстүлэр. Массыынаны ыытан кэлбит, айаннаан көһүйбүт киһи быһыытынан, сиһин уҥа-хаҥас имиллэҥнэттэ, икки илиитин үөһэ уунан тыыллаҥнаата. Ол кэннэ Оппуонньаҕа туһаайан: Доҕоор, бу Эбэбит аргыый аҕай долгуннура, тураҥнаах кытылын имэрийэ сытара эчи үчүгэйиэн. Саас аайы ньүөлсүтэр быһыт уута кэлэр буолан, сыллата сайҕанар, ырааһырар. Кытылларын көр, өлгөм үүнүүлээх күөх отунан чэлгийэ киэркэйэн, ситэн-симэнэн турара үчүгэй буолбатах дуо? Оок-сиэ, сайылыкпыт барахсаны киһи билбэт гына уларыппыт да эбиккит... остуол ньуурун курдук көнө, харах алаарыйа астынар хонуута мэлийбит... Ходуһа оҥостон, кэрэхсэтэр кэрэтин кэҕиннэрбиккит... Урут «Кыталыктаах сайылык дуо?» дэнэрэ мэлийбит эбит... Ээ, бу да киһини... Урут сайылык буолан халтаҥнаан, сай ортото кытара хатара дуу, эбэтэр бу күөх быйаҥынан долгулдьуйа хамсыыра дуу? — хаһаайыстыбанньык бэйэтин санаатын соҥнуу сатаата. Ээ, миэхэ, борустуой киһиэхэ, урукку сайылыгым, туох да диэбитиҥ иһин, ордуга ээ... Баҕар, ол сыыһа буолуо даҕаны,— биирдэстэрэ эппитин бигэргэтэ турда. Кырдьык, бу күөл кэрэ да көстүүлээх эбит! — Шура саната эр дьону аралдьытта. Оппуонньа саҥата суох талаһа устун хааман киирэн: Оо, дойдум барахсан, аҕынным даҕаны... эн уолуҥ ускул-тэскил сылдьан баран, эргиллэн кэллим, — уоһун иһигэр ботугураат, атахтарын үрдүгэр олорон, ытыһынан ууну баһан ылан, сирэйин суунна, баттаҕын илитиннэ. Олус да үчүгэй. Туох? — Шура кини тугу эппитин өйдөөбөтө. Оттон бу... бу көстөр тыыннаах хартыына, Эбэбит күөх урсуна, күөх оттоох кытыла, бу халлаан... Оппуонньаа, Эбэбит соболонон уонна мундуланан турар. Мин бэҕэһээ манна икки илими бырахпытым, билигин киирэн көрүөх, сыгынньахтан, — дии-дии Сиидэр таҥаһын устан, күөх от үрдүгэр чөмөхтүү уурталаата. Биирдэрэ балык көрүөн баҕаран, сыгынньахтана охсон, мас тыы иннигэр сэрэнэн киирэн олордо. Эрчимнээхтик эрдинэн, күөл арҕаа өттүнээҕи хоруу диэки усталлар. Тыылара кытылы кыйа илим хотоҕосторо дырылаан сыталларыгар кэллэ. Өйдөөн көрдөххө, тутум курдук мас төбөтө чоройон көстөр эбит. Сиидэр эрдиитин тыытын ойоҕоһугар ууран, уҥа илиитин ууга уга охсон, илими үөһэ ситимиттэн өрө тардан таһаарда. Икки собо чугас-чугас биллигирэһэ түстүлэр. Олору эр-биир арааран, тыы иһигэр бырахтылар. Кыратык устан иһэн аны үс лэчигирэс собону салгыҥҥа өрө ыйаан таһаардылар, Сиидэр сүрдээҕин үөрдэ: Убайбар собо үөлэн амсатар киһи буоллум... Эбэҥ көмүс хатырыктааҕыттан эйиэхэ бэрсэр ээ. Барахсаттар алаадьы курдук саһаран, эмистэр да эбит! Оппуонньа астынан саҥа аллайар. Ити кэмҥэ Сиидэр илим ситимиттэн сэрэнэн тардыһан, тыыны иннин диэки уһуннаран иһэн, илими көтөхпүтүгэр түөрт собо өрөҕөтө саһаран көһүннэ. Балыксыттар үөрэ-көтө араара оҕустулар. Иккис илимнэригэр уонча собо иҥнибит, бултуйбут дьон быһыытынан кэргэттэрин үөрдэ охсоору, тиэтэйэ-саарайа төнүннүлэр. Кытылга чугаһаан эрдэхтэринэ, Суоппуйа обургутук сана таһааран ыйытта: Балыксыттар, дьыалаҕыт хайдаҕый? Баһаам... сүүрбэччэ,— Оппуонньа тута хардарда. Ити икки ардыгар тыы аллаах аттыы тыаһа суох сурулаан кэлэн, буор кытылга анньыллар. Шура Суоппуйа биэрбит хоппуруон мөһөөччүгүн айаҕын аһан, тыы үрдүгэр туппутугар, эр дьон тыы уулаах түгэҕиттэн соболору ыла-ыла уктулар. Икки, үс, биэс...— Шура ааҕан истэ, үөрэн харахтара чаҕылыҥнастар. Бүттэ,— Оппуонньа бүтэһик собону мөһөөччүккэ укта. Барыта хас буолла? Уон аҕыс собо... эчи үчүгэйиин,— Шура ытыстарын таһынан ылла. Ити кэмҥэ эр дьон эттэригэр сыстыбыт ньамаҕы, бадараан хаппытын ууга киирэн сууналлар. Куорат дьонун үөлүллүбүт собонон күндүлүөхпүт. Кыра эрдэхпитинэ Миитэрэй эһэтэ Микииттэ оҕонньор үөлбүт собото минньигэс да буолара, ону санаатахпына, оннооҕор билигин сыҥааҕым уута сүүрээри сордуур. Оччолорго аччык да эбиппит буолуо,— Суоппуйа уруккуну ахтар, ол кэннэ кэргэнэ аах олус наҕылыйбыттарын көрөн ыксатар: Сиидээр, түргэтээҥ, күнүскү аһылык буолла, сайылыкка барыаҕыҥ. , Бүттүбүт, бүттүбүт... аны биирдэ эрэ умсан ылар хаалла,— диэт ууга чолум гынан хаалар. Ырааппата, төбөтө бу күөрэс гына түстэ. Онтон оҕо сылдьан этэллэринии, «чаппаайдыы» харбаан уунаҥнатта. Ити кэмҥэ Оппуонньа кытыыга тахсан таҥнан барда. Биирдэстэрэ, оҕо сааһын санаабыттыы, өссө биирдэ түһэн ылла уонна ууттан тахсан иһэн астыммыттыы: Сөтүөлээн бу абыраннахпытыан... Уу олус да сылыйбыт,— Оппуонньа эбэн биэрдэ. Сөтүөлүөхпүт диэбэккэҕит, биһиги сөтүөлүүр танаһа суох кэлэн хаалбыппыт,— Шура кыһыйбыттыы саҥарар. Диэмэ даҕаны, бэйэлэрэ эрэ «абыраннылар» дии... чэ, барыахайыҥ, — Суоппуйа эр дьону ыксатар. Массыыналарыгар олорон, хойуутук үүммүт оту ортотунан хайа тыыран, суол устун аргыый айанныыллар. Бу балтараа биэрэстэ курдук усталаах-туоралаах сайылыгы нүөлсүтэр система халытан таһаарар уута бүүс-бүтүннүү уунан толорор. Быһата, сир уонна халлаан силбэспитин курдук буолан ылар. Сыллата уу ылар уонна ону балачча уһуннук тутар буолан, кытаанах кырыстаах хонуута алдьанан, сымнаан, маҥнай утаа бадараанынан көрөөччү. Сир-дойду ис-тас көстүүтэ уларыйара ыраахтан кэлбэт эбит, ол да иһин өбүгэлэрбит сиргэ-уокка харыстабыллаахтык, өйдөөн-төйдөөн сыһыаннаһар эбиттэр. Массыына өрүтэ өндөҥөлөөн, Кыталыктаах сайылык арҕаа баһыгар бүтүн турар сайылык дьиэ таһыгар кэлэн тохтоото. Саха уран тарбахтаахтара даҕаны дьикти-кэрэ тутуулары айан хаалларбыттара билиҥҥи көлүөнэни сөхтөрөр. Холобур, бу сайылык дьиэни көрүөҕүн эрэ... Дьиэ биир тэҥ сыыйыы бөдөн мастартан тутуллубут, акылаатын маһыттан буор хаайыытыгар диэри уон биир эрэ мастаах. Ардах хоппотун диэн 50-60 см халыҥнаах даҥнаах, дьиэ үрдэ илин уонна кэлин өттө намыһах буолан, ардах уута тута сүүрэн хаалар. Түннүктэрэ кыралар, ити өстүөкүлэ көстүбэтиттэн күһэллэллэр. Иһирдьэ киирэбит, ис истиэнэ биир кэлим көбүс-көнө, ити бэрэбинэ аҥаардыытын кэриҥин хайа суоралларыттан, билигин буруус мастан тутуллубут дьиэттэн чэ туох итэҕэстээҕий? Суох... эркини кыйа оҥоһуллубут сыҥаһа ороннор эчи бөҕөлөрүн- аҕаларын, ханан да ордук-хоһу охсуу суох. Сүгэнэн суорбуттара, биһиги устуруустаабыппытынааҕар ордуктуҥу курдук. Хаппахчы хайдаҕый? Тыҥырах да батар хайаҕаһын булбаккын, быыһа-арда суох гына ыпсарыллыбыт, халыҥ былаахылар курдук хайытыы мастарынан оҥоһуллубут. Иһэ кыараҕас соҕуһун иһин, тып-тап курдук былааннаммыт. Көмүлүөк оһох барахсан, дьиэ дьаһаллаах хотун дьахтарыныы, бу нэлэйэн-хотойон, налыйан олордоҕун. Төһө эрэ ытыктабыллаах ыалдьыты, дьоро киэһэни көрсөн, аһы-үөлү буһаран, күлэ-сала күлүбүрээбитэ, сырдык кыымнарынан үрдүк мэҥэ халлааҥҥа ыһыахтана уһуутаабыта буолла? Бу тойон өһүө олус даҕаны астык буолбаат? Билигин бэрэбинэни маннык хайа суоран түөрт кырыылыыртан саллаллар, үөһэ сүгэн-көтөҕөн таһаарары ыарырҕыыллар. Оттон былыргы дьон куоталаһа-куоталаһа маннык баараҕай мастары суоран, нарылаан, эт ытыстарын кыаҕынан таһааран уурдахтара. Дьиэ таһын уонна иһин көрөн баран, кэлбит дьоммут массыыналарыттан суумкалаах астарын таһааран, дьиэ ойоҕоһунааҕы сибэккилээх күөх хонууга уурталаатылар. Суоппуйа аһылыгы бэлэмнээһини бэйэтин дьаһалыгар ылар: Сиидээр, биэдэрэҕэ уута баһан таҕыс, балыкпытын сууйуохпут. Оппуонньа, амынньыарда хомуй, уот оттуохпут. Шура, миэхэ хонууга ыскаатар тэлгиирбэр, ас тардарбар көмөлөһөөр. Бары саната суох ылынан, сорудаҕы толорон бараллар. Бэрт сотору Сиидэр урукку сөтүөлүүр сирдэриттэн түргэнник уу баһан дьалкыһытан тахсар, дьахталлар бэлэм аһы тарда охсон кэбиһэллэр. Ол кэннэ соболоруттан аҕыһы хатырыктаан уонна үөстээн, ууга сайҕаан баран, хаһыат үрдүгэр уурталыыллар. Оппуонньа уот оттубутугар, Сиидэр арыылаах алаадьы ылан, бытыылкалаах арыгыны аһан, кыра ыстакаан түгэҕэр кутан, уотун аһатар. Ол кэннэ түөрт үтэһэни оҥоро охсон, иккилии собону уста үөлэн, буһарарга бэлэмниир. Суоппуйа тиэрмэстэн чааскыларга үүттээх итии чэйи кутуталаан, аһаан-сиэн бараллар. Сиидэр Ыстапаанабыс кыһыл арыгынан үрүүмкэлэрин толортуур уонна тоҕо манна кэлбиттэрин туһунан тыл этэр: Бу өрөбүл күммүтүгэр, Оппуонньа Шуратынаан төрөөбүт дойдутугар олохсуйа кэлбитинэн, сайылыкпыт барахсаҥҥа сынньана, көрө-истэ, ахтылҕаммытын таһаара, оҕо сааспытын ахтыһа кэлэн олоробут. Кэлин санаатахха, оҕо саастан ордук күндү, ахтылҕаннаах суох эбит. Бу ытык сайылык остуол ньуурун курдук көнө хонуутугар атахпыт суолун хаалларан төһөлөөх сүүрбүппүт-көппүппүт буолуой? Ол эргинэ тыанан моҕотойдоон, ити сыыр үрдүнээҕи бэстэртэн туораахтаан, бу ууга сөтүөлээн чалбааттанан уһун күнү билбэккэ аһарарбыт. Төһө да сайылыкпыт барахсан аныгы үйэҕэ күөмчүлэнэн, дьиэтэ-уота көһөрүллэн, алдьанан-кээһэнэн турдар, биһиги сүрэхпитигэр өрүү күндү, кини киһини-сүөһүнү тоҕуоруппут кэрэ көстүүтэ харахпытыгар элэҥниирэ сүппэт. Дьиктитэ диэн ол... Сайылыкпытыгар көрсүһүү туһугар бу туоһу иһиэҕиҥ. Миэхэ тоҕо эрэ, эн кэпсиириҥ курдук, урукку олохпут дьоллоох хартыыналара тиллэн кэлбэттэр... Мин оҕо сааспар эргиллиэхпин, күн кыһалҕата суох күнү быһа оонньуохпун баҕарабын. Ийэбэр уонна аҕабар урут эппэтэх истиҥ тылларбын этиэхпин, кинилэр сүбэлиир-амалыыр тылларын барытын ылыныахпын, олохпун санаттан саҕалыахпын баҕарабын... Оппуонньаа, наһаа долгуйума... оҕо сааспыт иккистээн эргиллибэт эрээри, киһи тус олоҕун саҥа хайысхаҕа хайыһыннарыан сөп. Баҕарыахха уонна туруулаһыахха эрэ наада, — Суоппуйа уоскута сатаата, сүбэлиирдии саҥарда. Ээ, биһиги тоҕо эрэ санаарҕабыл кынатыгар куустараары гынныбыт дуу, хата, арыгыбытын иһиэхэйиҥ, — Шура үрүүмкэтин күөрэччи көтөҕөн, атыттар охсуһуннаралларын кэтэһэ олордо. Оппуонньа, кэргэнин тылыттан кыбыста санаата эрээри, сөбүлээбэтэҕин биллэрбэтэ. Көхсүн этиппэхтээн кэбистэ... Сиидэрдээх Суоппуйа үрүүмкэлэрин көтөҕөн, Шураны уонна Оппуонньаны кытта утуу-субуу охсуһуннартаатылар. Сиидэр, ыалдьыттарын көҕүтэн, сыыйа иһэн кэбистэ, Суоппуйа уоһун үрүүмкэтигэр уган кыратык сыпсырыйбыта буолла, арай Шура Оппуонньатын кытта охсуһуннарбакка да хантас гыннаран кэбистэ. Ону Сиидэр сүрдээҕин сүөргүлүү көрдө, кини Суоппуйата бэл шампанскайы итинник биирдэ түһэрэн кэбиспэт. Оппуонньа саҥата суох олордо. Итини барытын бэлиэтии көрөн олорор Суоппуйа дьонун аралдьытаары: Оппуонньаа, төрөөбүт сайылыгыҥ тэлгэһэтигэр олорон, бүгүнҥү күнү бэлиэтээн кыратык иһиэххэ эрэ, — диэт, үрүүмкэтин утары уунна. Оппуонньа саҥата суох охсуһуннарда уонна иһэн кэбистэ. Суоппуйа, арыгыны төһө да абааһы көрдөр, үрүүмкэтин аҥаарын иһэн кэбистэ. Сиидэр уоста быһыытыйбыт уотугар үөлүллүбүт соболорун буһара сиргэ анньыталаата. Кырдьык, сайын сайылыкка көһөр үчүгэй баҕайы буолааччы, оскуола кэнниттэн ыанньыксыттаан билэбин диэххэ сөп, — Шура кэпсэтиини салгыырдыы саҥарда. Биһиги сайылыкпыт ааттыын ытык сайылык, маннык мааны сайылык Саха сиригэр аҕыйах буолуо, — Сиидэр Ыстапаанабыс аҕыйах тылынан дириҥ санааны өрө күүрүүлээхтик эттэ. Оттон тоҕо ытык сайылыкпытын харыстаабатыбыт? — Оппуонньа, киниттэн итэҕэһэ суох өрүкүйэн, абарбыттыы ыйытар. Олох хаамыыта, ньүөлсүтэр система былаана... ходуһа сирин кэҥэтии хамсааһына, — биирдэстэрэ соччо ситимэ суох тылларынан быһаарда. Ол аата дьиҥнээхтик ытык сир дии санаабатах буоллахпыт... ытык сир тыытыллыбат, маннык киһи билбэт буолуор диэри алдьатыллыбат, хаарыан хонуута үйэ-саас тухары оспот гына дьөлүтэ хаһыллыбат ини... Барыта ыараҥнатан, уопсай дьыалаҕа төһө туһалааҕа суоттанан быһаарыллыбыт буолуохтаах, ол кэмнэ мин үөрэнэ сылдьыбытым,— Сиидэр Оппуонньа миигин буруйдуур дуу диэн быһаара сатаата. Саарбах... саарбахтыыбын. Элбэх оту оттоон ылар эрэ санаанан салайтарбыттар да, киһи баһан ылар ото үүммэт курдук көрдүм. Отун хаачыстыбата да мөлтөхтүҥү... Оттон мантан арҕаа баар бааһыналарга төһөлөөх бурдук үүнэрэй? Биһигиннээҕэр үрдүктүк үүммүт сэлиэһинэй муора курдук долгулдьуйа, долгуннура хамсыырын мин өйдүүбүн ээ. Баҕар, ситэ сыаналаабатым эбитэ дуу, төһөтүн да иһин бурдук оттооҕор сыаналаах буолуохтаах этэ, — Оппуонньа бу мөккүөргэ иннин биэриэн баҕарбат. Кырдьык, олус сөпкө этэҕин, бурдук ыһыытын аччатыы — кэскилэ суох дьаһал, урут соҕурууттан чэпчэки сыанаҕа кэлэр уотурбаҕа найыланыыттан таҕыста. Онтукпут кэлин сыаната ыараан, атыылаһар кыахпыт таһынан буолан, улаханнык оҕустардыбыт. Оттон эһиги, билиҥҥи салайааччылар, тугу эмэ онорор кыаххыт суох дуо? Суох, суох курдук... Этэргэ дылы, хас эмэ уонунан сыл устата киирбити тохтотор, атын хайысхаҕа хайыһыннарар манан дьыала буолбатах. Элбэх үп-харчы онуоха наада, ону билигин ким да биэрэ охсор кыаҕа суох. Ол аата сайылыкпыт ааттыын сабылыннаҕа, үйэ-саас тухары өллөҕө... Билигин да сайылыкпыт аатын ааттыыбыт ээ, аата тыыннаах. Ол быстах кэмҥэ... эһиги эрэ үйэҕит устата, сайылык баарын көрбөтөх ыччат Кыталыктаах сайылык барахсан диэбэтэ чуолкай. Бэркэлээтэҕинэ, Кыталыктаах ходуһата диэҕэ... Бээ-эрэ, доҕоттоор, эһиги биһигини олох умнан кэбистигит, мөккүһэн бүтүҥ, — Суоппуйа сөбүлээбэтэҕин биллэрэн тыл кыбытта. Кырдьык даҕаны, — Шура кыттыһа оҕуста. Сөпкө этэҕит... Ити сайылыгым барахсан киһи билбэт буола уларыйбытыттан улаханнык долгуйан... ол иһин сыыр намыһахтыы Сиидэр үрдүгэр түстүм быһыылаах, — Оппуонньа буруйу бэйэтигэр ылынна. Хата, «Сайылыгым барахсан» ырыаны бары ыллыахайыҥ эрэ. Бу сөптөөх этии буолла, — Суоппуйа эмискэ сирэйэ сырдыы, хараҕа чаҕылыҥныы түстэ. Кини Оппуонньа аймаһыйбыт ахсым санаатын аралдьытан, бүгүҥҥү түмсүү үөрүү көтөллөнүөн баҕарар. Киһиэхэ ардыгар бэрт кыра кыым кыбытыллан, олоххо тосту уларыйыыны оҥорооччу. Оччотугар биирдиитэ иһиэхэйиҥ,— Сиидэр Ыстапаанабыс үрүүмкэлэргэ арыгы кутар, охсуһуннаран истилэр. Ол кэннэ Оппуонньаҕа туһаайан: «Дьэ, тыл көтөхпүт киһи, саҕалаа эрэ, биһиги батыһыахпыт», — диэтэ. Оппуонньа оҥостон, көхсүн этиппэхтээн баран, кэһиэхтээх куолаһынан ыллаан барда:

Сайылыгым барахсан Дьэдьэн уга киэргэллээх, Хатыҥ чараҥ алардаах...

Кыратык истэ түһээт бары ырыаҕа ис дууһаларыттан тартаран, ыллаан бардылар, сайыҥҥы итии салгыҥҥа ырыа үрдүктүк үөһэ эйээрэ көппөккө, эҥин эгэлгэ кэрэ сибэккилээх сайылык тэлгэһэтинэн тарҕанна. Ырыа тылларыгар тартаран ыллааччылар оҕо саастарыгар эргиллибиттии сирэйдиин сырдаан, минньигэстик мичилиһэн истилэр. Ырыа бүттэ. Бары ырыа табыллан тахсыбытыттан, ис сүрэхтэриттэн үөрэн, астынан ытыстарын таһыннылар. Сиидэр үтэһэлээх соболорун эргитэн кэлэр. Оппуонньа, бэркэ ыллыыр эбиккин дии, — Суоппуйа хайҕаата. Мин диэн ырыаһыт буолуом дуо, ырыаны таптыырым бэрт буолан, сүрэҕим баҕатынан ыллыы эрэ сатааччыбын... Биһиги кыра сырыттахпытына, бу сайылыкка сайылааччылар бары кэриэтэ ырыаны таптыыр, ырыаһыты ытыктыыр этилэр. Валерий Ноев бу сайылык кыыһын таптаан, сүрэҕэр таптал уота күөдүпчүлэнэн, иэйии имэҥэ иитиллэн, билигин аатырар ырыаларын манна уонна Мэҥэлээххэ айыталаабытын эдьиийим аах кэпсииллэрэ. Ханныктары? — Суоппуйа сэргээтэ. «Күөрэгэйим барахсан», «Күөрэгэй», «Мин дууһам ыллыыр», «Ахтылҕан», «Чараҥҥа», «Көрүүй даа, доҕоруом, эн миигин», «Хатыҥчааным барахсан»... Тыый, бастыҥ ырыалара дии, — Суоппуйа соһуйда. Ол кыыска сүүрбэччэ ырыаны анаан айбыт уонна уопсай тэтэрээккэ суруйан бэлэхтээбит. Дьоллоох даҕаны кыыс эбит, киниэхэ анаан маннык кэрэ ырыалар айыллыбыттар, — Шура, харахтарын быһа симэн, икки ытыһын сүрэҕэр сыһыары тутан олорон саҥа аллайда. «Дьоллоох да кыыс» диэччи суоҕа, хардарыта таптаһар эдэр дьон холбоспотохторо, кыыс ийэтэ утарбыта... Онуоха кинини кэлтэй буруйдуур, сэмэлиир кыах суоҕа, этэр эттэҕинэ, барыта сөпкө дылыта. Онон икки сүрэх хаанынан ытаабыта. Оччотооҕу кэмҥэ тыа сэмэй кыыһа, ийэтин тылын сиргэ-буорга тэпсэн туран, таптыыр киһитигэр кэргэн тахсара хайдах да сатаммат курдуга. Ол тоҕо кыыһын тапталын ылыммакка, кини дьылҕатыгар туора турбутай, төрөппүт оҕотугар дьолу-соргуну баҕарбатаҕай? — Шура чуолкайдаһыан баҕарар. Ийэ кыыһын харыстаан... дьоллоох олоҕу баҕаран утарбыта үһү. Мин тугу да өйдөөбөтүм, киһилии кэпсээбэккин ээ,— Шура билиэн-көрүөн баҕаран, хос-хос ыйытар. Шураа, кэбис, ол табыллыбатах тапталы бүгүн ахтымыаҕыҥ... Кэлин Оппуонньа эйиэхэ наллаан кэпсиэҕэ, — Сиидэр кэпсэтии хайысхатын уларыта сатыыр: Хата, мин биир ырыата ыллыым эрэ. Шураа, мин киэһэ эйиэхэ кэпсиэҕим... Сиидээр, Валерий Ноев Семен Данилов тылларыгар «Киһиэхэ төрөөбүт дойдута» диэн ырыатын ыллаа эрэ, миэхэ анаан, — Оппуонньа көрдөстө. Онуоха Сиидэр тохтуу түһэн, баттаҕын өрүтэ анньыммахтаан баран: Чэ, буоллун... Убай киһи көрдөспүтүн толоро сатаан көрүөххэ, кыайан тахсыбатаҕына баалаамаарыҥ. Валерий Ноев ырыаларын киһи барыта кыайар буолбатах ээ... Ол кэннэ кини сыыйа куту-сүрү сүүйэр, дууһаны аймаһыта долгутар дирин- ис хоһоонноох кэрэ тыллардаах, киһи этин сааһын аһан, итиинэн-тымныынан дырдырҕатар, ардыгар куйахаҕын күүрдэр күүстээх, имэҥнээх-илбистээх иэйиилээх дьикти ырыаны дьүрүһүппэт дуо?!! Бары ах баран, ырыа алыбар ылларан, саҥата суох иһийэн олордулар. Онтон ырыа тыллара айылҕа, киһи уонна киһи аймах бүттүүнүн, кини сайдыытын ис хоһоонугар дириҥник өтөн киирэн бардылар:

Киһиэхэ — төрөөбүт сирэ, дойдута, Таптыыр дьахтарын кэриэтэ. Кини дьоло, хомолтото Хоодуот, уйаҕас сүрэхтиир...

Оппуонньа олус долгуйан, муннун иһэ кычыгыланан, харахтара ууланан бардылар. Саҥата суох тоҕо эрэ Шуратын диэки көрөн ылла, ол кэннэ хаҥас ытыһынан сыҥаах баттаммыта буола олорон, хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын кистии-саба сөмүйэтинэн сотуталаан кэбиһитэлээтэ. Ону Суоппуйа көрө оҕуста уонна бэйэтэ уйадыйа долгуйда. Шура эмиэ саната суох өттүгэстии түһэн, бэйэтин олоҕун сыыһа-халты суолларыттан, алдьархайдаах сыыһаларыттан, айыыларыттан хараҕа туманныран барбытыгар ытыһынан сүүһүн саба туттан, чарапчыланан сытта... Ырыа бүттэ. Бары балачча саҥата суох олоро түстүлэр, онтон Оппуонньа сирэйин-хараҕын соттумахтаан баран: Олус да үчүгэй ырыа... Төрөөбүт төрүт сир, дойду туһунан ырыалартан саамай бастыҥнара. Миигин бу ырыа тыллара олорбут олохпун ыараҥнатан, ырыҥалаан көрөрбөр күһэйэр, саҥа сыалы-соругу уонна хайысханы ыларбар ынырар. Махтал бастыҥа... ырыаҥ иһин махтанабын, Сиидээр, — дии-дии, быраатын саннын таптайбахтаата. Сиидээр, олус бэркэ ыллыыр эбиккин дии, бирээмэ Валерий Ноев бэйэтэ ыллыырын курдук... Үчүгэй да куоластаах эбиккин, — Шура хос-хос хайҕаата, биһирээбитин биллэрдэ. Ол Валерий Власьевичка тиийиэхпит дуо буолан баран, ыллыы сатыыбыт. Ноевка тиийэр суох да ини... чуолкайдаан эттэххэ, кини ырыаларын ким да киниэхэ тиийэр гына иэйиилээхтик ыллаабат дии саныыбын,— Сиидэр сыана быста. Тоҕо? — Шура соһуйан харахтара кэҥии түстүлэр. Ээ, улахан ырыаһыттарбыт үксүлэрэ музыкаҕа сөп түбэһиннэрэ тупсарыллыбыт куоластаахтар, оттон Валерий Власьевич айылҕаттан бэриллибит эт бэйэ куоластааҕа. Онон кини ырыатын ыллааччылар толорууларын оригиналыгар тиийбэттиҥи дии саныыбын, ити тус бэйэм санаам. Баҕар, алҕас буолуо... Даа... — Суоппуйа быһаарыыта суох саҥа аллайда. Ноев ырыалара олус иэйиилээхтэр, онон кини бу ырыаны айарыгар ханнык турукка киирэн айбытын хатылыыр олус уустук, хатыланыан да сатаммат. Бэйэтэ бу ырыатын ыллыырыгар хара ачыкы кэтэн тахсара, ол дириҥ иэйиитин кистээн... хаста да кини ыллыы турдаҕына, хараҕын уута иэдэһинэн сүүрэрин көрбүттээхпин, — Сиидэр бэйэтин санаатын чиҥэтэн биэрэрдии эттэ. Сиидэр сыанабылыгар туох эрэ баар... — Оппуонньа сөбүлэстэ. Доҕоттоор, собобутун умнан кэбистибит буолбат дуо? — Суоппуйа барыларын соһутан хаһыытыы түстэ. Ээ, мин эргитэлээбитим, дьэ бустахтара... Билигин аҕалтыам, — диэт Сиидэр ойон туран, уотугар ыстанна. Онтон иккилии соболоох түөрт үтэһэни тутан кэллэ. Хараара саһарбыт соболортон мип-минньигэс сыт дыргыйар. Сиидэр барыларыгар биирдии үтэһэни туттартаат, олорбут сирин булан, биир собону үтэһэтиттэн сыыйа тардан ылан, ытыһыгар тутан олорон минньигэстик сиэн барда: Аа, ааттаах ас буолбут буолбат дуо? Кырдьык, олус минньигэс собо эбит, — Шура сөмүйэтигэр сыстыбыт собо сыатын-арыытын эмэ-эмэ хайҕаата. Эбэбит барахсан балыктанан, бүгүн биһигини эмис көмүс хатырыктааҕынан күндүлээтэҕэ үчүгэйин. Биһиги кыра эрдэхпитинэ соболооҕор буолуох, мундута да суоҕа, — Оппуонньа үөрүүтүн үллэһиннэ. Мин мааҕыын илимнэрбин көрө киирэрбэр ыксыы сылдьыбытым ээ, арай туга да суох буоллун диэн... Эбэбит барахсан эһиги кэлэргитин билбиттии элбэҕи бэристэ, сороҕун киэһэ мииннээн иһиэхпит. Миинэ... миин да миин, дыпдырылас, — Сиидэр бүгүҥҥү күнтэн үөрбүтүн биллэрдэ. Ээ, Сиидээр, хайдах балык миинэ дып-дырылас буолар? — Шура, истибэтэҕин истэн соһуйан, хараҕын быһыта симмэхтээн ылла. Ол аата мип-минньигэс, амтана киһи этин сааһын устун дырылыы-дырылыы тарҕанар диэн суолтаҕа туттуллар... Бары иккилии соболорун үөрэ-көтө сиэн кэбиһэллэр, тоттулар аҕай. Ол кэннэ эрдэ кэргэнинээн сүбэлэһии быһыытынан, дьоннорун бэйэлэрин эрэ сайылыктарыгар хааллара түһүөхтээхтэрин өйдөөн: Мин Суоппуйабынаан өтөхпүт оннугар бара сылдьыахпыт, сайылык үрдүгэр дьэдьэн үүммүтүн- үүммэтэҕин көрүөхпүт. Эһиги да, сайылыккытыгар кэлбит дьон, кэпсэтэргит, бу эргин кыратык күүлэйдии түһэргит буолуо... Көрсүһүү — манна, аны чаас аҥаарынан. Сөп, сөп... Чэ, доҕоччуок, барыахха... Бээ-эрэ, аспытын хомуйа түһэн, саатар, хаһыатынан сабан барыахха,— Суоппуйа түргэн-түргэнник дьаһайбахтаан кэбистэ, ол кэннэ баттаҕын ытыстарынан хардары-таары имэрийбэхтээн көннөрүннэ, таҥаһын-сабын тэбэммэхтээтэ. Онтон туран, Сиидэр хаҥас тонолоҕуттан тутуһан, сайылыктарын диэки хаамыстылар. Оппуонньа саҥата суох кинилэри батыһа көрөн хаалла, онтон аттыгар үүнэн турар сибэккини быһа тардан ылан, илиитигэр эргичиҥнэтэ сатыы олордо. Шура саҥата суох өр олорбото, киниэхэ көхсүнэн сыста түһээт, урут хаһан да ыйыппатаҕын ыйытта: Доҕоччуок, төрөппүттэриҥ тустарынан кэпсии түспэккин ээ, хайдах олорбуккутуй? — Оппуонньа Сиидэр кэргэнигэр олус истшгник сыһыаннаһарын көрө-көрө, Шуратын биирдэ эмэ «доҕоччуок» диэҕин саныы олордоҕуна, тапталлааҕа «доҕоччуок» диэбититтэн олус үөрдэ. Итинник истин тыллары улаатан баран биирдэ да истибэтэҕэ быһыылаах. Ол иһин үөрэн, Шуратын көрдөһүүтүн тута толорон кэпсиир: Аҕам — Трофим Петрович Максимов сэрии ыарахан сылларыгар «Кырдьык Суола» колхозка бирисидээтэллээбитэ. Үөрэҕэ да суох буоллар, сахалыы олохтоох өйүнэн-санаатынан, дьонугар ытыктабылынан куһаҕана суохтук салайан олорбут. Эдэриттэн сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх буолан, отутус сылларга холхуоһу тэрийсиитэ кыттыбыт. Кэлин хонуу биригэдьииринэн үлэлээн, салайар үлэҕэ сүрэхтэммит. Кини кыһамньытынан, түүннэри-күннэри сүүрүүтүнэн, төһө да ас-үөл кырыымчыгын иһин, аччыктааһын уонна хоргуйуу улууска олустаабыт кэмигэр бар дьонуттан биир да киһитин өлөрбөтөх үтүөлээх. Ол иһин кырдьаҕастар кини аатын умнубаттар, ытыктабыллаахтык ахталлар. Маҥнайгы кэргэнэ өлбүтүн кэннэ, дуруусканан мин ийэбин, бэйэтиттэн сүүрбэ сыл балыс дьахтары, кэргэн ылбыт. Маҥнайгы кэргэниттэн икки кыыс төрөөбүтүттэн билигин эдьиийим Маарыйа баар, иккис кэргэнтэн — мин... Аҕам аҕыстаахпар өлбүтэ... 1948 сыллаахха доруобуйата алларыйбытынан бирисидээтэллиириттэн көрдөһөн тохтуур. Кини бэйэтин оннугар сэрииттэн кэлбит, сэттэ кылаас үөрэхтээх киһини талалларыгар мэктиэлиир... Сэрии кэмигэр сарсыарда аайы дьонун туругун билэр туһуттан кинилэри эрдэ туран кэрийээри, сууккаҕа түөрт-биэс эрэ чаас утуйа сылдьыбыт, доруобуйатын харыстаммакка үлэлээбит. Ол түмүгэр кэлин хараҕынан сабыллыбыта... Мин өйдүүбүн ээ, бу манна турбут кыстык дьиэбит илин эркинигэр мас ороҥно күнү быһа сытан тахсара. Аны санаатахха, өрүү үлэ үөһүгэр сылдьыбыт киһи биир сиргэ хам хараҕаланан сытарыттан санаарҕыыр, холхуос бирисидээтэлэ биирдэ да сылдьыбатаҕыттан, кини биир ынаҕын сыл таһаарарыгар көмөлөспөттөрүттэн хомойор-хоргутар эбит. Дьиэҕэ тыаһа суох киирдэххэ, сана таһааран ытыы, икки иэдэһинэн хараҕын уута сүүрэ сытар буолааччы. Миигин хаста да аттыгар олордон, уҥа илиитинэн кууһан, төбөбүн имэрийэ-имэрийэ, тоҕо эрэ биири хос-хос этээччи: «Оппуонньаа, мин дьон туһугар үлэлээбитим, оттон дьонум ыарахан күммэр кыһамматылар. Эн үтүөнү үтүөнэн төлүүр киһи киһитэ буола улаатаар». Ол аата санаатыгар тутар гына улаханнык хомойдоҕо... Эдьиийим Маарыйа кэпсииринэн, бирисидээтэлиттэн уурайаат, чүмэчи курдук түргэнник умайа уостан барбыт. Мин аҕабын, сүрэҕэлдьии-сүрэҕэлдьии, бу сөтүөлүүр уубут аттынааҕы бааһынаҕа тайаҕыттан сиэтэн илдьэрбин өйдүүбүн. Кини бааһына кытыытынааҕы убаҕас оту охсоро, ньирэйбитигэр сиэтээри муҥнанара быһыылааҕа. Тоһоҕо бүтэйдээх бааһына кытыыта миэтэрэттэн эрэ ордук кэтиттээх сиргэ үүммүт бириэй оту хайдах охсорун сатаан санаабаппын. Урукку охсор үөрүйэҕинэн, илиитин иминэн билгэлээн билэн эрдэҕэ... Эрэй буолуо... Эрэйинээҕэр кыһалҕата кыайдаҕа... Ол курдук сылдьан биир чуумпу түүн саҥата-иҥэтэ суох бараахтаан хаалбыт этэ. Кини өлбүтүгэр бары соһуйбут курдук буолбуттара, салалта ыалдьарын билбэтэх аатырбыта. Бар дьоно бары кэриэтэ кэлэн тиһэх суолугар атаарбыттара... Олус курус кэпсээн дии, онтон салгыы хайдах олорбуккутуй? Аҕабыт туга ыалдьарын чопчу билбэппит быһыылааҕа, кырдьаҕас уонна көрбөт буолан сытан тахсар дии саныырбыт, онон буолуохтаах буолбутун курдук ылыммыппыт... Онтон бэрт сотору ийэбит Балааҕыйа үлэлии-хамсыы сылдьан эмискэ бэйэтигэр тиийинэн өлбүтүгэр... мин тулабар баар барыта: күн, халлаан, олох — тохтоон хаалбыт курдуга, хараҕым күннэтэ уунан-хаарынан туманнырара, кулгааҕым иһэ куух-хаах курдуга... Быһата, Үрүҥ Айыы Тойон таҥара мин сордоох олоҕум оҥкулун ыксыы сылдьан оҥоро- ругар омнуота улахан, итэҕэһэ элбэх быһыылаах. Онтон детдом, куоракка киирии, хаайыы, арыгыны батыһыы, үлэлээбитэ буолуу... Кырыыстаах кыраабытын курдук, аллара аат айаҕар куугуначчы барыы... Киһи олоҕо таҥараттан тутулуктаах диэһин дойҕох. Оттон мин ону итэҕэйэрим күн-түүн дириҥээн иһэр дии, ол хайдаҕый? Санааҕар буоллаҕа... — Шура аахайбаттыы сапсыйан кэбистэ. Оппуонньа мөккүһэ барбата, арай иһигэр хомойбуттуу: «Кэргэниҥ ааттаах киһи эйиигин итэҕэйбэт, үрүҥ тыыҥҥын өллөйдүү сатаабат буоллаҕына, хантан олоххун саҥалыы саҕалыаххыный?» — дии санаан ааста. Афоня, күүлэйдии түспэппит дуо? Кырдьык даҕаны, барыахха, — диэт олорбут сириттэн ойон турда уонна илиитин биэрэн Шура турарыгар көмөлөстө. Сайылык куула тыатын диэки хаамыстылар. Манан дьэдьэн маҥан сибэккилэрэ биир кэлим тэлгэммиттэр, астана иликтэр. Биир оннук бөлөххө тохтоон, илиитэ илибирии-илибирии имэрийтэлээтэ: Чээн, дьэдьэннэр эрэйдээхтэр кэм да үүнэ сытаахтыыллар эбит. Кыра сырыттахпына манна аан маҥнай ийэм сирдээн аҕалбыта уонна уулла буспут дьэдьэннэри була-була мин айахпар угара. Ол аайы амтаһыйан, атаахтаан, айахпын атан баран турарым... Дьэдьэн Саха сиригэр үүнэр отоннортон саамай минньигэстэрэ буоларын ама ким мэлдьэһиэй? Дьэдьэн буһуута манна кэлэ сылдьыахпыт, сөп дуо? Хайаан даҕаны... манна баар буоллахпытына... Оттон баар буолаары кэллибит буолбат дуо? Итини быһаартара, үлэбитин уонна олорор дьиэбитин була иликпит диэн эттим быһыылаах... Эн түгэх түһэн иһимэ... барыллааһын кэпсэтии барбыта, Сиидэр эрэннэрбитэ дии. Мин итэҕэйэбин... Чэ, ити хааллын... ол диэки баран Куба Саарбыт эбэни көрүөххэ, киһи хараҕын толорор алаас. Сүүсчэкэ саһаан сири хаамтылар дуу, суох дуу, кырдьык даҕаны, улахан алаас, ытыска ылан уурбут курдук, нэлэс гына түстэ. Хара тыатын саҕатыттан солко нуолур отунан долгулдьуйа, айылҕа быйаҥынан айхаллана тоһуйда. Алаас уҥуоргу урсуна, харах кыайан ылбат ырааҕа буолан, чуолкайдык көстүбэт, биир кэлим силбэһэн, силимнэһэн хааларга дылы. Оо, бу былыр-былыргаттан былдьаһыктаах бырта сыата буолбут, кыахтаахтар алааһы барытын баһылаары гынар кыалыгыйбат кыһамталара, баайдар барбах баҕалара, балысхан балаҕадыйыылара буолара. Буолумуна, бу Куба Саарбыттан кырата тыһыынча сыарҕа от кэлээччи. Ото амтаннааҕынан, сүөһүгэ иҥэмтэлээҕинэн аатырыан аатыран баччаҕа кэллэҕэ. Ньыгыл бэттиэмэ от өрө анньааччы, саха ол иһин бэттиэмэни бэрт бэттиэмэ диэн эбиликтэнэн бэлиэтэнээччи. Оппуонньа оҕо сааһа бу Эбэ тамаҕынан таралыйан, кини эниэлэринэн элэстэнэн, күөх кырсынан кылыйан аастахтара. Оок-сиэ, кэрэтиэн! — Шура, алаас уҥуоргу саҕатын ытыһынан чарапчыланан көрө-көрө, саҥа аллайда. Бу мин төрөөбүт-үөскээбит сирим, улааппыт дойдум, — биирдэстэрэ киэн туттубуттуу өрө күүрэ саҥарда. Нэлэһийэн киэҥ Эбэ... киһи алаастаахпын диир алааһа эбит. Киэн туттуоххун туттаҕын, — Шура сөбүлэһэрдии кэҕиҥнээтэ. Ону биһиги билэбит эрээри, киэн тутта үөрэммэтэхпит, тоҕотун сатаан санаабаппыт... баҕар, харыстаан буолуо. Оол, сыыр үрдүгэр кимнээх дьиэлэрэй? Ити — Омун оҕонньор кыстыга. Сайылыга биһиги дьиэбит иннигэр баара, билигин туох да суох. Арай ол аттыгар Архыып балаҕанын көмүлүөгүн сыҥааҕын маһа эрэ чоройор. Киһи харааста көрөр хартыыната... Чэ, барыахха, Сиидэр Ыстапаанабыстаах кэллилэр буолуо,— Шура Оппуонньаны ханас илиититтэн эргилиннэри тардан, сайылык диэки хаамыстылар. Сотору соҕус түптэ күөх буруота, сэмэй сиккиэр тыалга сыыйылла тардыллан, сайыҥны сылаас салгьшҥа уйдара уунна. Саха киһитин сүрэҕин-быарын хаба ортотунан саба халыйан киирэр сыта-сымара, кини олоҕун дьикти уонна дьиибэ бэлиэ көстүүтэ, хатыламмат хаарыан хартыыната эбээт! Хомойуох иһин, ону сайылыкка сайылаабатах, айылҕа абылаҥын амсайбатах, булду эккирэтэн этэ-сиинэ илдьирийбэтэх ыччат аахайбат, улахаҥҥа уурбат буолан иһэр. Ол олохпут уларыйыыта, сайдыыта дуу, сахсыйыыта дуу? Сайдыыга сыҥаҕалаһыыбыт, сыҕалдьыһыыбыт сайылыкпытын салыппатар дии саныыллар кырдьаҕастар. Чэ, доҕоттоор, дьиэлиэҕиҥ,— Сиидэр ити тылларын быһаарар: — Аҕыс чааска «Хаастаах» ферматыгар барыахтаахпыт... Сөп, сөп... сайылыкпар сылдьан ахтылҕаммын таһаардым, оҕо сааспар ыалдьыттаабыттыы сананным, олус бэркэ сырыттыбыт. Эһиэхэ, Сиидэрдээх Суоппуйаҕа, баһыыба! — диэтэ Оппуонньа. Кырдьык, бүгүн дуоһуйа сынньанныбыт... айылҕаҕа сылдьыбатаҕым ырааппыт да эбит. Баһыыбаларын! — Шура кэргэнин этиитигэр кыттыһар. Эһиги сынньаммыт, астыммыт буоллаххытына, бүгүҥҥү күннээҕи сыалбыт-сорукпут ситтэҕэ,— Суоппуйа, ордубут аһын-үөлүн хомуйа-хомуйа, хаһаайка быһыытынан астыммытын ыалдьыттарыгар биллэрдэ. Биһиги да, тыа дьоно ааттаахтар, айылҕаҕа сылдьарбыт, анаан-минээн сынньанарбыт аҕыйах буолааччы. Сотору от үлэтэ саҕаланыа, мантан инньэ саха киһитэ биир күн өрөөбөккө, быыс-арыт булбакка, уһун унньуктаах үлэҕэ турунуо... былдьаһыктаах от үлэтигэр. Буолумуна. Тыа киһитэ сайыҥҥы күөх быйаҥтан сомсуһан хаалара, сүөһүтүгэр оттуура — саха киһитин олоҕун былыр-былыргаттан оҥкулламмыт суола. Арай мин дьиҥнээхтик тиритэ-хорута оттооботох-мастаабатах киһибин... Ээ, Афоня, инньэ диэмэ, дойдугар олохсуйан, сүөһүлэнэн-астанан, оҕолонон-урууланан бардаххына, оттообокко ханна барыаххыный? Хата, бэрт сотору кимнээҕэр да ордук отчут-масчыт аатыран тураайаххыный? — Суоппуйа санньыар санааны үөрүүгэ-көтүүгэ кубулутан кэбистэ. Сиидэр массыынатын собуоттаан, суумкаларын массыынаҕа киллэрэн, кэлин олорор сир биир муннугар сааһылаата. Кэмпиэттэрин суутун, хаһыаттарын уонна үтэһэлэрин хомуйан, уоттарыгар уматтылар. Ол кэннэ уоттарын ууларын тобоҕунан умуруоран баран айаннаатылар. Кыталыктаах сайылык көччөх гынан көтүппүт икки уолун сайыһа көрөн хаалбыта. Быстах кэмҥэ да арахсыы, хаһан баҕарар, көрсүһүүлээҕэр кыра хомолтолоох буолааччы. Оппуонньа сайылыкпын кэннибин хайыспакка туоруом диэн иһигэр бигэ тылы бэринэн иһэн, массыына кэлин тааһынан эргиллэн көрбүтүн билиминэ да хаалла...

  • * *

Ааспыт сыллаахха Байбаллаах Кэтириинэ Махсыымаптар саҥа дьиэ туттан, олохторо тупсарыгар биир дьоһуннаах хардыыны оҥордулар. Эдэр ыал бэйэлэрэ бас билэр дьиэлэнэн-уоттанан, этэргэ дылы, бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ бас билэн олороллоро олус үчүгэй. Оттон ким эрэ төрөппүттэрин кытта бииргэ, үйэ-саас тухары бэлэмҥэ бэрт буолан, кинилэр тылларыттан тахсыбакка тыаһа-ууһа суох олоруута куһаҕан. Эдэрдэр эрдэттэн олох кыһалҕатын, аһыытын-ньулуунун өйдөрүнэн-санааларынан, эттэринэн-хааннарынан билэ үөрэннэхтэринэ эрэ, барыны бары кыайар, тугу эмэ ситиһэр санаалаах, дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолар кыахтаахтар. Олох биирдэ бэриллэрэ, ол олус уустуга, барыта баҕаҥ хоту табыллан иһэр буолбатаҕа хаһан да умнуллубатын... Байбал оскуоланы бүтэрээт, сопхуоска тырахтарыыстаан, ийэтигэр-аҕатыгар күүс-көмө буолбута. Убайа Сиидэр үрдүк үөрэҕи бүтэрэригэр кырата суох өҥөлөөх. Кэлин бөһүөлэккэ ыаллыы нэһилиэктэн атыыһытынан үлэлии кэлбит Катя Сиидэрэбэ диэн кыыһы кэргэн ылбыта. Билигин уоллаах кыыс оҕолоохтор. Уолларын Вася, кыыстарын Лиза диэн ааттаабыттара. Тыа ыалын сиэринэн, сүөһүлээхтэр-астаахтар: үс ынахтаахтар, биир оҕус тыһаҕастаахтар, үс борооскулаахтар, үс ньирэйдээхтэр, икки сибиинньэлээхтэр, сүүрбэччэ кууруссалаахтар. Быһата, аһыылларыгар астаах, таҥналларыгар таҥастаах уот курдук орто баайыы ыаллар. Сайынын уһаайбаларыгар хортуоппуй ыһынан, оҕуруот аһын арааһын үүннэринэн, тэллэйдээн уонна отонноон кыһыҥҥы астарын булуналлар. Кэтириинэ киэһээҥҥи аһылыгын буһара сырыттаҕына, дьиэлэрин таһыгар массыына кэлэн тохтуур тыаһа иһилиннэ. Түннүгүнэн өҥөс гынан көрбүтэ, Сиидэрдээх Суоппуйа кини билбэт дьахтардаах эр киһилэрин кытта түстүлэр. Пашаа, убайыҥ аах кэллилэр. Бэйэлэрэ эрэ дуо? Суох... төрдүөлэр. Сытыма, тур, ыалдьыттары тахсан көрүс. Бардым-бардым, — Байбал ырбаахытын кэтэн, тиэтэйэ-саарайа тимэхтэнэ турда. Кини дьэ оҥостон, таһырдьа тахсыах курдук буолан эрдэҕинэ, ыалдьыттар бу киирэн кэллилэр. Бырааппыт Байбал, кийииппит Кэтириинэ, дорооболоруҥ, — Сиидэр бэркэ билэттиир киһи быһыытынан, аат ааттаан барыларын ааттарыттан дорооболосто. Дорообо, дорообо, — Байбал барыларын кытта илии тутуһуталаата. Хаҥас диэкиттэн Кэтириинэ элэстэнэн кэлэн, үөрэ-көтө чаҕаарда: Күндү ыалдьыттаар, ааһыҥ, кэпсээҥ-ипсээҥ, туох сонуннааххытый? Сиидэрдээх Суоппуйа сылдьыбатаххыт да ыраатта. Оннук дии... үлэ үөһэр сылдьар дьон соло булбат курдукпут, киэһэ ыт да сиэбэт гына сылайан, сытан сынньанартан атыны санаабаккын ээ, — Сиидэр буруйдаах оҕолуу »тоҕо сылдьыбатаҕа ырааппытын» быһаара сатаата. Мин Кээтиилиин сөп буола-буола син көрсөөччүбүт, оттон анаан-минээн күүлэйдии кэлбэтэхпит, кырдьык, балайда буолла буолуо. Байбаал, бу убайбыт Оппуонньа дии... билбэтиҥ дуо? — Сиидэр быраата Байбал тастыҥ убайдарын, оҕо сааһыгар батыһа сылдьан оонньообут киһитин, билбэтэҕиттэн соһуйбуттуу саҥа аллайда. Ээ, Оппуонньа эбит дии, мин хараҕым таптыы көрөр эрээри тута билбэккэ ханна көрбүт киһим буоллаҕай диэн таайа сатыы турабын, — Байбал буруйдааҕын билиммиттии, Оппуонньаны кууһан ылла уонна үрүт үөһэ саннын таптайбахтаата. Оттон бу кэргэнэ — Александра... Шура, — Суоппуйа ыалдьыт дьахтары Кэтириинэҕэ эргитэн билиһиннэрдэ. Дьахталлар куустуспатылар, илии тутустулар эрэ, күлэ-сала күлүмнэһэ түспэтилэр. Туттуна соҕус көрүстүлэр. Бу диэки ааһыҥ, диваҥҥа олоро түһүҥ, билигин остуолбун тардыам, — Кэтириинэ ыалдьыттарын иһирдьэ ыҥырда. Баһыыбаларыҥ, мин хайа муҥун эмиэ тиэтэйэ сылдьабын, аҕыс чааска Хаастаах ферматыгар барыахтаахпыт. Байбаал, убайыҥ эйиэхэ кыра соҕус наадалаах, ону сөптөөхтүк быһаараар эрэ... — дии-дии Сиидэр Суоппуйатын батыһыннаран тахсан истэҕинэ, Кэтириинэ тыл кыбыта охсор: Суоппуйаа, эн хаалбаккын дуо? Суох,суох... эһиги Оппуонньалааҕы кытта билсиҥ, ирэ-хоро кэпсэтиҥ. Куораттан манна дойдуларыгар олохсуйа тахсыбыт аймахтаргытын маанылаан\ аһатыҥ, — диэн Суоппуйа кинилэр хаалаллара соччо наадата суоҕун таайтара саҥараат, кэргэнин кэнниттэн тахсан барда. Оппуонньалаах Шура саала ортотугар туран хаалаллар, тугу гыныахтарын, хайдах буолуохтарын булбакка, саната суох дөйүөрэн турдахтарына Байбал кэлэн: Чэ, аймахтар, бу диваҥҥа кэлэн олорун, кэпсээҥ- ипсээҥ, — диир. Кэпсииргэ кэпсээн кэмчи, сонун соччо суох дьонобут. Оттон бу... дойдубар олохсуйдарбын диэн таҕыстым. Сиидэр үлэҕэ ылыахпыт диэтэ дии... Үлэһит ханна баҕарар, хаһан баҕарар наада. Туох идэлээх этиҥиний? Сүүрбэччэ сыл куоракка болуотунньуктаатым. Маҥнай утаа рабочайдыырга да бэлэммин. Кэргэним урут дойдутугар ыанньыксыттыы сылдьыбыта... Сөпкө этэҕин, маҥнай бэйэни көрдөрүөх, үлэһиккин биллэриэх кэриҥнээххин. Ол кэннэ дьэ сөбүлүүр үлэҕэр көрдөһүөх, туруорсуох тустааххын... Оннук буоллаҕа буолуо, — Оппуонньа киһитэ үөрэтиэх курдук тылласпытын иһигэр киллэрэ санаабата. Миэхэ туох наадалаах этиҥиний, убаай? Кыалларынан көмөлөһө сатаныллыа. Ээ, маннык... биһиги хара маннайгыттан уопсай дьиэҕэ кыбыллыбакка, туспа дьиэлэнэн буруо таһаарыныа этибит. Онон эһиги төрөппүттэргит дьиэлэрин икки сылга уларсыахпын баҕарабын. Сөпкө этэҕин, уопсай аата уопсай, дьалхааннаах уонна айдааннаах буолааччы. Уларсар буоллахпыт дии, Кэтириинэ да утарсыбат ини... Байбаал, кэл, миэхэ көмөлөс эрэ, — утуйар хостон дьиэлээх хотун ыҥырар саҥата иһилиннэ. Байбал аргыый туран, хоско киирэн хаалла. Дьиэлээхтэр сибигинэһэллэрэ иһиллэр. Тугу эрэ мөккүһэллэр быһыылаах, онтон ууларыгар-хаардарыгар киирэн барбыттарыгар, чуҥкунуур чуумпуга киһи кулгааҕар саҥа иһиллэрэ элбээн барда: Акаарыа, ити дьиэҕин уларсаары гынаҕын дуу? — дьахтар сэмэлиирдии сибигинэйбэхтиир. Тыый, таах турар дии... Оо, саҥам диэн саҥарар ээ... ити куоракка баппатах дьон манна хайдах сылдьаллара өссө биллибэт... Аргыый, аймахтаргын итинник саҥарыма... Иккиэн хаайыылаахтар... ааттаах арыгыһыттар үһү, ону истибитиҥ дуо? Хайдах итинник саҥараҕын... истиэхтэрэ. Улахан эбит, хаайыылаахтары хаайыылаахтар, арыгыһыттары арыгыһыттар диэбит. Арыгыһыт дьон аһаан баран алҕаска дьиэҕин уокка былдьаттыннар, туохтарынан төлүөхтэрэй... аһыйыаҥ суоҕа дуо, акаарыа? Оо, сордоох да киһигин. Наар куһаҕаны эрэ саныыгын, — Байбал кыыһыран биир кэм бобуллаҥныыр. Эн туох да диэ, мин биэрбэппин диэтим да, биэрбэппин... Ол эн дьиэҥ үһү дуо? Биһиги дьиэбит... бакаа, биир дьиэ кэргэн буоларбытынан мин санаам эмиэ аахсыллыахтаах... Дьоннорун сирэйдэрин-харахтарын, таҥастарын-саптарын да көрбөккүн дуо? Тыый, бу дьахтар бүгүн туох буолла ээ, ону-маны дойҕохтоомо... Сирэйдэрэ сирэй, харахтара харах курдук, танастара да соччо куһаҕана суохха дылы... Оо, сордоох... атаҕын тумсуттан ырааҕы көрбөт буоллаҕа... Сирэйдэрэ-харахтара баас-үүт... шрам. Арыгыһыттара биллэ сылдьар дии, — дьахтар саҥата умайыктанна. Шура, сирэйгэ оҕустарбыттыы, ходьох гына түстэ, сирэйигэр кыһыл бээтинэлэр биллэн бардылар. Онтон өйдөммүттүү таһырдьа ыстанна. Оппуонньа маннай утаа истибитин итэҕэйиминэ дөйүөрбүт курдук олордо, онтон: «Оо, хара да сор буолар эбит», — диэн хаһыытаат, кэргэнин эккирэттэ. Дьиэлээхтэр хосторуттан ойон тахсыбыттара, ыалдьыттара суохтар. Байбал таһырдьа тахсаары гыммытыгар, ойоҕо илиитигэр соһулла сырытта: Хата, бу үчүгэй... ханнык да улахан айдаана суох бэйэ-бэйэбитин бэрт түргэнник өйдөстүбүт... Тугу... тугу өйдөстүбүт?!! — Байбал бардьыгынаан тоҕо барда. Аргыый, хаһыытаама... дьүлэй буолбатахпын,— Кэтириинэ кэргэнигэр утары силбиэтэннэ. — «Хайҕалга» сылдьар аймахтаргын аһыйдыҥ дуо? Кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөр диэни билбэккин, муус сүрэхтээх сордооххун... Чэ, үөх... өссө туох диигин? Тоҕо баччааҥҥа диэри биллибэккэ сылдьыбыттарай, билигин наада буоллубут дуо? Акаары да дьахтаргын... ааппыт-суолбут бардаҕа ити... Оппуонньа тулаайах хаалбатаҕа буоллар, олоҕо атын хайысханан барыахтааҕа. Мээнэ мээрилээмэ, ким да сыыһа быһыыламмыккыт диэ суоҕа... биллэн турар, Сиидэрдээх Суоппуйаттан уратылар. Түксү... бүт, — Байбал хоһугар киирэн оронугар сытта. Оттон аһаабаппыт дуо? — Кэтириинэ аһыы иликтэрин өйдөөн ыйытар. Мин топпун... тотордуҥ, соҕотоҕун аһаа... Аһыам даҕаны... аска өһүм суох, — дии-дии Кэтириинэ итии миини кутунан, саҥата суох аһаабыта буола олордо... Дьиэ иһэ эмискэ чуумпуран, мэктиэтигэр күн киирбитинии күлүгүрэ барыйда.

  • * *

Шура Байбаллаах уһаайбаларыттан тахсаат, Суола үрэх үрдүнээҕи хатыҥнар диэки сүүрдэ. Кыһыытыттан-абатыттан, аймахтара ааттаах дьонтон аһаҕастык атаҕастаммытыттан хараҕын уута халыйа устар, сүрэҕэ уһулу ыстанан тахсыах курдук. Оппуонньа тохтотоору хаһыытаан көрдө да, биирдэстэрэ истиэх быһыыта суох. «Сотору тохтуур ини», — диэн санаалаах эккирэтэн истэ. Шура биир аар хатыҥ төрдүгэр тиийэн, күөх кырыска умса баран түһээт, ытыы сытта: «Кырыыстаах да олох... тоҕо бу орто дойдуга оҕо буолан оройбунан түспүппүнүй?.. Бу кэриэтэ төрөөбөтөх буоллар...» Оппуонньа, аҕылаан-мэҥилээн кэлэн, Шуратын аттыгар сууллаат, саҥата суох кууһан сытта. Балачча өр ытаан, ыарык буолан хам баттаабыт санааны аһаран, Шура сиртэн илиитинэн тайанан өндөйөн олордо: Дьэ, ити... аймахтарбыт биһигини «хаайыылаахтар», »арыгыһыттар» дии сырыттахтарына, атыттар туох диэхтэрэй? Айыылаах-харалаах дьон тулуйан көрдөхпүтүнэ сатанар. Тугу эмэ тулуйарга тирэх, дурда-хахха наада буолбатах дуо? Ол «дурдабыт-хаххабыт» аймахтарбыт буолуохтаахтар этэ дии... Чэ, уоскуй... Байбал буруйа суох, көнө быһыылаах... кэргэнэ кэрээнэ суох дьахтар эбит. Ол «көнө быһыылаах» киһиҥ эйигин эккирэтэн тахсан, тохтото сатаата дуо? Суох дии... кини да биһиэхэ соччобачча кыһаммат ини. Хата, билигин үөрэ-көтө аһыы, биһигини «кыайбыттарынан» хардары-таары хайҕаһа олороллоро буолуо... Ама инньэ гыннахтарай... Оппуонньаа, куораппытыгар киириэх... манна биһигини өрүү ала тураах курдук көрүөхтэрэ. Хайыы-үйэ «хаайыылаахпыт», «арыгыһыппыт» биллэ охсубут. Куорат Эбэ киэҥ киэлитигэр, элбэх дьон быыһыгар сылдьан, күннэтэ сирэй-харах анньыллыбакка, атыллаатах аайы айыыбыт ааҕыллыбакка сылдьыа этибит. Биһиги тыаҕа тахсан олохсуйуох, олохпут суолун саҥалыы саҕалыах буолан тылбытын бэрсибиппит дии... Бэлиэр чугуйаары гынньш дуо? — Оппуонньа ыксаабыт куолаһынан тыл ыһыгынна. Мин манна тулуйан-тэһийэн сылдьыам суох... Ити буор хара сирэйдээх эрээри «үрүҥ субалаах» буола сатыыр кийиитиҥ аны биирдэ маннык кулгуйдаҕына, хаайыылааҕынан уонна арыгыһытынан сирэй-харах астаҕына, киммин биллэрэн сэттэ этээстээх маатырыны түһэриэм, баттахтаһан да туруом диэн куттанабын... Бэйэбин тыыннаахтыы сиргэ-буорга тэбистэриэм суоҕа. Чэ, наллаан сарсын кэпсэтиэхпит. Билигин Сиидэрдээхпитигэр барыах. Суох... Онно баран туох диэхпитий... кийииттээх бырааккыт биһиэхэ дьиэлэрин уларсымаары, хосторугар киирэн «драма оонньоон» иһитиннэрдилэр диэхпит дуо? Хата, эн оҕо сааһыҥ доҕоругар Бүөккэлээххэ тиийиэх, кэлэ сылдьаарыҥ диэн ынырбыттарын өйдөөбөккүн дуо? Чоху чохутугар, баҕа баҕатыгар сылдьара ордук быһыылаах... Эмиэ да оннуктаахпыт ээ... Бүөккэлээххэ да барыах. Бээ-эрэ, онно туга да суох тиийэбит дуо? Ыалдьыт дьон быһыытынан маҕаһыынтан биирдэ ылан барыах, таарычча аймаммыппытын аһарыахпыт. Сөп... — Оппуонньа Шурата турарыгар көмөлөстө, таҥастарын-саптарын тэбэммэхтии түһээт, сиэттиспитинэн үрэҕи муостанан туораан, маҕаһыын диэки бардылар. Оо, олох ардыгар олус да хаҕыс, дьыбар тыыннанан ылаҕын...

  • * *

Сиидэр күнүс дьиэтигэр кэлбитэ, кэргэнэ үлэтиттэн кэлэ илигэ. Бинсээгин устан, илиитин суунан баран, халадьыылынньыгыттан бэҕэһээҥҥи миинин ылан, сылыта уурда. Ол кэннэ остуолугар тэриэлкэлэрин, чааскыларын, арыытын уонна саахарын, ньуоскатын-биилкэтин уурталаата. Килиэп быһан бэлэмнээтэ. Иккиэн үлэлиир буоланнар, ким урут кэлбитинэн дьиэ үлэтин толорон барааччылар. Эр киһи билигин ааттаах асчыт, кини буһарбыт миинэ, соккуойа ханнык да дьахтар аһыттан хаалсыа суоҕа. Оттон дьиэни уонна таҥаһы сууйуу курдук үлэлэри сулууспалыы, кэлин үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьыбыт сылларыттан баһылаабыт дьыалалара. Быһата, дьиэ ханнык баҕарар үлэтигэр кэргэнигэр күүс-көмө буолааччы. Кини доҕотторугар өрүү биири тоһоҕолоон: «Сир сиппит симэҕин курдук эдэр кэрэ кыыһы сүрэхпитинэн сөбүлээн, дьиҥнээхтик таптаан, кэргэн ылан баран, оҕону, дьиэни уонна сүөһүнү көрөөччүгэ, аһы астааччыга, таҥаһы сууйааччыга кубулутарбыт, барытын киниэхэ найылыырбыт улахан атаҕастабыл уонна албыннааһын буолар. Барытыгар бииргэ, күүһү холбоон, көмөлөсүһэн сылдьартан ордук суох», — диэн этээччи. Кырдьыга да, оннук дии... Балачча буолан баран Суоппуйа дьиэтигэр киирэн кэллэ. Миин минньигэс сыта дыргыйбытын билэн, ол кэннэ остуолга ас тардыллыбытын көрөн Оо, маладьыас... билигин аһыахпыт. Мин килиэп ыла сырыттым, — дии-дии хаһаайыстыбаннай суумкатыттан икки килиэби ылан, улахан көстөрүүлэҕэ укта. Ол кэннэ утуйар хоһугар киирэн, дьиэҕэ кэтэр халаатын кэтэн таҕыста уонна сууна туран ыйытта: Хайа, туох сонуннааххын, Оппуонньалааҕыҥ дьыалалара хайаата? Ол дьоммут хонтуораҕа кэлбэтилэр... сураҕа, арыгылыы сылдьаллар үһү. Тыый, ол ханна? Иллэрээ киэһэттэн бииргэ үөрэммит Көлүһүөп Бүөккэлээҕэр күүлэйдииллэрин, бэҕэһээ күнү быһа арыгылаабыттарын, бу сарсыарда эмиэ орто холуочук олороллорун ыаллара, биһиги булгаахтырбыт дьахтар, миэхэ кэпсээтэ. Ол аата, иллэрээ киэһэ Байбаллаахха хоммотохтор дуо? Хоммотохтор... биһиги дьоммут дьиэлэрин уларсыбатахтар. Манна кэлиэм иннинэ кийииппин көрсүбүтүм: тыла-өһө кытаанах, мээнэ-мээнэ саҥарбыт буоллаҕына көҥүлэ... Оок-сиэ, бу иэдээни... эн дьиэ туһунан Байбаллыын кэпсэттим, сөбүлэстэ диэбитиҥ дии? — Суоппуйа кэргэнин тэриэлкэтигэр итии миини кута-кута ыйытта. Сөбүлэспитэ, кэргэним да утарбат ини диэбитэ... Бүгүн Кэтириис тугу да чуолкайдаан быһаарбата: «Дьонуҥ биһиги хоско сүбэлэһэ олордохпутуна, тахсан баран хаалбыттар этэ», — диэн баран, иэдэс биэрэн кэбистэ. Ол аата табыллыбатахтар... Бүөккэлээххэ сылдьан көрүс, тугун-ханныгын быһаарыс. Арыгыттан сыыйа арахсыах, дойдуларыгар олохсуйуох буолбут дьоммут үлэҕэ киирэ иликтэриттэн арыгылаатахтарына, хайдах сатаныахтарай? Ээ, дьиэттэн сылтаан хомойбуттарын-хоргуппуттарын тулуйбакка арыгынан аралдьытыннахтара... дьэ, ыарахан дьылҕа диэтэҕиҥ... дьон саҥатын саҕа алдьатыылаах, ыарахан тыыннаах суох эрээри, дьон санатын ким кыайан саба тутуой? Итинник кыраттан дуо? Дьиэлэниэхтэригэр диэри уопсай дьиэҕэ да олордохторуна тугуй? Чэ, убайгын булан быһаарыс, бырааккар да тахса сылдьыан этэ, — бэйэтигэр чэй кутунна. Балачча тугу да кэпсэппэккэ аһаабыта буоллулар, хас биирдиилэрин өйүгэр-санаатыгар киһи дьылҕатын быстах хартыыналара элэҥнэстилэр. Өс хоһоонугар «бүдүрүйбүт көммөт» диэн этиллэрэ баар. Тоҕо көнүө суохтааҕый? Өскөтүн киһи сыыспытын билинэн, таба суолга турарга соруннаҕына, доҕотторо уонна чугас дьонноро, аймахтара көмөлөстөхтөрүнэ, тоҕо кыаллыбат? Биллэн турар, туруулаһыах, ыарахаттары кыайыах тустаах. Охонооһой санаабыт санаатын олоххо киллэрэ соруммакка, үлэлээн-хамсаан көрбөккө эрэ куоратыгар куотаары гынара буолуо дуо? Хайдаҕын да иһин инньэ гыммат ини, — Сиидэр санаатыгар аралдьыйан олорорун көрөн Суоппуйа эттэ: Доҕоор, иһити мин чөмөхтүөм... сотору оҕолор сөтүөлээн кэлэн, аһаан баран сууйуохтара. Эн ол Бүөккэлээҕинэн эргийэн үлэҕэр бар, тугун-ханныгын чуолкайдаа. Саатар, бүгүн арыгылаабатыннар... Сөпкө этэҕин, кырдьык, тугун-ханныгын чуолкайдаһыам,— Сиидэр бинсээгин кэтэн таһырдьа таҕыста. Көлүһүөп Бүөккэ диэн гараж хачыгаара киһи. Урут ааттаах тырахтарыыс аатырара, сайынын от бөҕөнү оҕустарара, бириэмийэ үөһэ бириэмийэ ыла сылдьыбыта. Кэлин сыыйа иһээччи буолан хаалаахтаабыта. Кэргэнэ эмиэ иһэр, үс уол оҕолоохтор. Үһүөн үөрэхтэригэр мөлтөхтөр, бэрээдэктэрэ да бэрдэ суох. Быһата, ыарахан ыаллар... Сиидэр Көлүһүөптэр уһаайбаларыгар кэллэ. Уруккута сиэдэрэй мас куруһуба киэргэллээх, эҥин араас ойуу-дьарҕаа сарбынньахтардаах кырыысалаах дьоҕус соҕус дьиэ хаптаһын олбуортан быган көһүннэ. Кырааската күн уотугар кубарыйан, онон-манан хоҥнуталаан түспүт. Кэлииккэ аана эргэрэн, ханньары түһэн хаалбыт, сотору олох да ыһыллыыһы. Олбуор иһигэр киирбитэ, Оппуонньалаах Бүөккэ маайканан эрэ күүлэ кирилиэһигэр кэпсэтэн күө-дьаа буола олороллор. Улахан холуочуктар... Бүөккэ, Сиидэри көрөн, чиэс биэрэн даллах гынна: Оо, начальство кэллэ. Биһиги бэрээдэкпит үчүгэй, айдаарбаппыт, ыһыытаабаппыт-хаһыытаабаппыт... кими да куттаабаппыт. Бу үөлээннээхтэр көрсүһэн кыратык бырааһынньыктыы сылдьабыт. Дорооболорун. Кыратык бырааһынньыктыыр сөп буоллаҕа дии... Оппуонньаа, холхуос бирисидээтэлин кытта хаһан сирэй көрсөн кэпсэтэбит? — Сиидэр кэлбит соругун этэрдии ыйытта. Көрөрүҥ курдук, бүгүн кыаллыбат быһыылаах... кэлин да хайаһар, биһиги бугуйаары гынныбыт быһыылаах, — Оппуонньа сэниэтэ суохтук хардарар. Чэ, сөп. Бүгүн кыаллыбатын, сарсын сарсыарда бииргэ барыахпытын киэһэ хоно тиийээрин- эрэ... Бүөккэ биһиги кэпсэтиибит бүтэ илик, онон киэһэ кыайан тиийбэппит чахчы... Оччоҕо... сарсын сарсыарда кэтэһиэм. Ээ, Сиидээр, Оппуонньа Шурата сарсын сарсыарда куораппытыгар барабыт да сабаас диир... Бүгүн бу бырааһынньыкпытын салҕаан, нэһиилэ тохтоттум. Быраатыҥ Байбал ойоҕо дьоҥҥун ыт сиэбэт гына үөхпүт, «хаайыылаахтарга», »буор иһээччилэргэ» дьиэбин биэрбэппин диэбит. Аһаппатах даҕаны, — Бүөккэ, силэ бырдаҥалыы-бырдаҥалыы, биир тыынынан куллугуратан кэбистэ. Оппуонньаа, ити кырдьык дуо? — Сиидэр, күөмэйин бүөлүү анньан кэбиспит кытаанаҕы нэһиилэ ыйыстан, ыйытта. Кэтириис Байбалы утуйар хоһугар ыҥыран ылан, итиннэ маарынныыры элбэҕи эппитэ-тыыммыта. Ону истэн куоппуппут... Куһаҕан дьон куһаҕаммыт, ханна да бардахпытына, куоттарыа суох быһыылаах, — Оппуонньа хараҕын уутун харытын таһынан хаһыйа сотон кэбистэ. Ээ, ол Кэтириис тыллаах, тыллаах... Ол эрээри дьиэни кини эрэ быһааран кэбиспэт ини... Мин бүгүн Байбалга тахса сылдьан хос быһаарсыам. Дьиэни биэриэхтэрэ... Көҥүл өттүнэн биэрбэтэхтэрин, кыам үктэтэн ылбыт да диэн... Кыраттан сылтаан бырааккын кытта кыыһырса сылдьыма. Бүөккэ эппитинии, Шура: «Куораттыыбын, дьылҕахаан туохха анаабыта да, онно сылдьыыһыкпын», — диир. Шураны ыҥырбаккын ээ, мин кэпсэтэн көрүөм этэ. Утуйа сытар, киһини кытта кэпсэтэр кыаҕа суох... Киэһэ биирдэ төхтүрүйэн тылбын ылыннара сатыаҕым да, кыаллара биллибэт. Сөбүлэспэтэҕинэ, мин эмиэ куораттаһабын буоллаҕа дии... Ээ, Оппуонньаа, бачча дойдугар тахсан баран, олоро да түспэккэ эрэ куотаары гынаҕын дуо? — Сиидэр, Оппуонньа суобаһыгар оонньуурдуу, тыл быктарар. «Сүрэх баҕарбытын сүһүөх уйбат» диэн өс хоһооно баар дии. Баҕарбатах да иһин, ол мин олохпор быһаччы сыһыаннаах быһыылаах... Чэ, убаай, бу киэһэ дуу, сарсыарда дуу биһиэхэ кэлээриҥ, өссө биирдэ сүбэлэһэн көрүөхпүт. Дьиҥэр, сарсын директорга киирэн, үлэҕэ ылыы бирикээһин таһаартарыахтаах этибит... Толкуйданыҥ, — Сиидэр Оппуонньа илиитин тутан олорон, баҕа санаатын түмэн эттэ. Сөп, сөп... сылдьыахпыт, — Оппуонньа Сиидэри ыыта охсоору сөбүлэстэ. Мин эмиэ барымаҥ... киһини уруккутунан саҥарыахтарын саҥараллар, ону хайыыр да кыах суох. Кэлин санарбат буолуохтара, тулуйуохха наада диибин, — Бүөккэ бэйэтин санаатын Сиидэргэ кэпсиирдии эттэ. Чэ, сарсыҥҥа диэри, мин үлэбэр хойутаатым, — Сиидэр, кыра эрэл санаалаах, эдэр буолан эрчимнээхтик дайбаамахтаан, хатыҥнар быыстарынан аҕыйахта көстөн хаалла. Ити быраатыҥ сөпкө этэр, барыма... маҥнай эрэ ыарахан буолуо, кэлин төрөөбүт сирдээх-дойдулаах суор аатырыаҥ... Оо, дьэ... эһиги биири ситэ өйдөөбөккүт. Шура бардаҕына, манна кыайан хаалар кыаҕым суох. Кини — мин эрэйдээх-муҥнаах олоҕум амтана, тууһа-тумата, төһө да аанньал буолбатаҕын иһин, бу кылгас кэмнэ миэхэ тапталлара диэни, эр киһи уонна дьахтар сыһыаннара ураты умсулҕаннааҕын, сырдьыгыныы кыынньар кымыстыы уохтааҕын биллэрдэ... Арыгынан эрэ утахтанан, өйө-төйө уонна олоххо сыала-соруга суох сылдьыбыт олоҕум баастара урудуйарыгар маҥнайгы суолу таһаарбыта. Ол суолу мин соҕотоҕун үктээн чиҥэтэр, чигди гынар кыаҕым суох... Кинини соҕотохтуу куоракка ыытан баран, манна хаалар кыаҕым да, баҕам да суох. Шура бардаҕына, араҕыстахпытына, ол аата мин бүтэбин... олох олорботоҕум ордук... Бу да киһини, доҕоор... Манна диэн эттэххэ, дьахтар Шуранан бүппүт үһү дуо? Манна даҕаны кырдьа барбыт кыргыттар кырыы кырыыларынан, дьахталлар да ахсааннара ааҕыллыбат баһаамнар. Булуохпут буоллаҕа... Бу дьахтарыҥ иннинэ биир да дьахтары кытта чугаһыспатаҕыҥ, оттон... туохтаабатаҕыҥ дуо? Ээ, итирэ-кутура сылдьан быстах бытааһахтары, бэйэм курдук арыгыһыттары кытта ыксаласпыкка, сыыһа-халты сылдьыспыкка, ханнык таптал кэлиэй? Барыта баҕаны эрэ ханнара сатааһын, дьахтардааһын аҕылаһыыта буоллаҕа... Суох, суох... атыҥҥа наадыйбаппын, — Оппуонньа кэлин тылларын быһыта баттаан, кыыһырбыттыы суостаахтык саҥарталаата. Чэ, сөп... ити хааллын. Ол эрээри Шураҕа тылбытын ылыннара сатыахха... Ону мин аргыый наллаан, турбутун кэннэ кэпсэтэн көрүөм. Эн кыттыма, сүбэлэспиккит диэтэҕинэ, олох да тиэрэ түһэн кэбиһиэ. Өһөстөҕүнэ тылын булгуруппат идэлээх, — ити кэннэ туран, сиһин көннөрөн, тыыллаҥнаата, уҥа-хаҥас иэҕэҥнээтэ...

  • * *

Оппуонньа сарсыарда бэрт эрдэ, ким эрэ ойоҕоско анньан имнэммитинии, эмискэ уһукта биэрдэ. Төбөтө ыаҕастаах уу курдук дьап-дьалкыҥнас, бэҕэһээ киэһээҥҥи «чэйдээһинтэн» өлөртөрбүт аҕай. Бүөккэҕэ харчы биэрбитигэр, хантан эрэ чугастан икки водканы була охсон аҕалбытын испиттэрэ. Оппуонньа арыгыны аан маҥнай куоракка киирэн боруобалаабыта. Ол хайдах этэй? Маай бырааһынньыгар Ньыыкан элбэх арыгылаах остуолу тарпыта, ыалдьыт бөҕө кэлбит этэ. Онно Оппуонньаҕа эмиэ шампааныскай куппуттара. Испэккэ олордоҕуна таайа: »Эр киһи буолан баран, пахай даҕаны, сампааныскайы испэккин дуо?» — диэбитигэр, иһэн кэбиспитэ Онтон ылата бырааһынньык аайы кыралаан «амсайар» буолбута... Кэлин тутууга үлэлии сырыттаҕына, хамнас сууйуута диэн баара. Онно харчынан кыттыһан, биирдии ыстакаан үрүҥ арыгыны, биирдии быһыы килиэби уонна сөлүөккэ аҥаардыытын атыылаһаллара. Ону биир тыынынан түһэрээт, дьиэлэригэр тиэтэйэллэрэ. Оппуонньа маҥнай эмиэ «эр киһи элээмэтэ буолаары» хара күүһүнэн түһэрэн кэбиспитэ, тута кэриэтэ ханна барбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Сарсыарда уһуктубута, хонтуора хачыгааркатыгар сытар эбит... Онтон кэлин охтуор диэри иһэр, бэйэтин кыайан туттуммат буолбута. Сордоох арыгы... — диэн саныы сыттаҕына, Шурата уһугунна: Айуу-айа, иэдэйбиппин... бэҕэһээ эмиэ наһаалаан кэбиспиппит дии... Киһи этэрин истиэх быһыыҥ суоҕа. Чэ, эн даҕаны хаалсыбат быһыылааҕыҥ... Тоҕо хаалсыахпыный? Дьахтар киһи быһыытынан, билбэт дьоҥҥор туттунуох да баара, — Оппуонньа сэмэлиирдии саҥарда. Ол дьахтар аһыыр айаҕа, иһэр иһэ суох үһү дуо? Дьахтар да киһи... тэҥ бырааптаахпыт. Дьиэлээх да дьахтар хаалсыах быһыыта суоҕа... Буолтун иһин... арыгыттан балачча туттунуох, кыаллар буоллаҕына, аккаастаныах буолан, манна олохсуйаары тахсыбыппытын умуннуҥ дуо? Мин бэҕэһээ манна хаалбаппын, куораттыыбын диэбитим дии... Бу сарсыарда суолга тахсыам, биир эмэ массыына Майаҕа барар ини? Эн, дойдулаах, аймахтардаах киһи, баҕар, хаал. Ол бэйэҥ дьыалаҥ... Ол аата, икки аныы барабыт дуо? Оннугар тиийэр... арахсыаххын баҕарбатаххына, барыс, — Шура тугу да улахаҥҥа уурбаттыы саҥарда, онтон Оппуонньа бөтө бэрдэрэн, нэһиилэ ыган ыйытта: Ити бүтэһиктээх быһаарыныыҥ дуо? Миигин үтэн-анньан, дьээбэлээн этэҕин дуу? Быһааран кулу... Бүтэһиктээх. Мин куората суох, арыгыта суох... сылдьар кыаҕым суох эбит. Ону кыайыам, саҥалыы олох олоруом диэн бэйэбин бэйэм албыннана санаабыппын. Испэр эрдэттэн да сэрэхэтийэр этим, ол алҕас буолбатаҕа дакаастанна. Хайыыр да кыаҕым суох... Оппуонньа Шура мээнэ хаалары саҥарбатын, этириэс эппитин энчирэппэтин, быыппастыгас майгылааҕын билэр буолан саҥарбата. Кэргэнигэр көхсүнэн эргиллэн, кинилэр барбыттарын кэннэ ким сэмэлиэҕин, ситэн сэтэриэҕин, ким аһыныаҕын эргитэ санаата: « Кырдьыга да, бөһүөлэккэ «хаайыылаахпыт», «арыгыһыппыт» дарбаана тарҕана оҕустаҕа. Саҥа суолга салаллары, арыгыттан аккаастанары саарбахтыыр санаа миэхэ да баара... Санаа долгунугар көтөхтөрөн тахсаахтаабыт эбиппит. Шурата суох хаалбаппын, чэ ол кэриэтэ кэннэ кэтинчэ да буоллун... — диэт туран таһырдьа таҕыста. Сайыҥны күн балачча үөһэ тэмтэйэ ойбут, киһи хараҕын утары көрдөрбөт гына чаҕылыччы тыкпыт, көмүс күлүмүн күндээриччи ыспыт. Салгын бэлиэр итийэ охсубут, бүгүн сүрэҕи-быары быллыгыратар, көмүс көлөһүнү сүүрүгүрдэр күн буолсу. « Оо, сайын барахсан, үчүгэйгин даҕаны... куоракка эн сыккын-сымаргын, симэххин-сибэккигин билбэппит даҕаны. Көннөрү куйаас кутааланар, ыгар, ыксатар... Аны хаһан манна эргиллэрим биллибэт, бүтэһик сырыым даҕаны буоллаҕына көҥүл... Бу хампа күөх хаарыаннаах хатыҥ чараҥым, дойдум күөх кырыстаах тэлгэһэтэ, суккулла устар уулаах Суола үрэҕим, быраһаайдарыҥ... быдан дьылларга быраһаайдарыҥ. Мин туспар куорат эбэ аймалҕаннаах, ааты-суолу умуннарар арыгы аргыстаах түүл-бит курдук олоҕуттан оронон тахсар кыах аны суох буолуо. Оо, дьылҕа-хаан айбыта алдьархайын, оҥорбута кытаанаҕын», — Оппуонньа Бүөккэ уһанар сиригэр чууркаҕа олорон иһиллэр гына ботугуруу, икки хараҕын уутунан сууна, ыар санааҕа хам баттатан олордо. Уһуну-киэҥи толкуйдуур санаата сарбыллан, дьахтар аһынааҕар кылгаан, күннээҕинэн күлүгүлдьүйэ күөрэҥнээтэ. Хараҕын быһа симэн, утуйар ууга былдьаппыттыы туймаарыйан, туура тардыллан быраҕыллан эрэр дьэбиннээх тоһоҕолуу токуруйан олороохтоото. Хайа, Оппуонньаа, төһөҕө турбуккунуй? — Бүөккэ кэлэн, дьааһыйа-дьааһыйа, тыыллаҥнаата. Ээ, син ыраатта... Саҥа күнҥэ ханнык саҥа санаалаах уһугуннуҥ, бүгүн ханналыыгыт? Куораттыыр буоллубут... Пахай даҕаны... ол хайдах? — киһитэ улаханнык соһуйбуттуу саҥа аллайда. Шура хааларга буолуммат дуо? Суох... бэйэм даҕаны санаабар, манна дьонум-сэргэм хараҕын ортотугар айбыт аҕам аатын түһэн биэрэ сылдьарым, арыгылаан аппайарым сатаныа суох. Ол кэриэтэ хаһан умса түһүөхпэр диэри атаспын арыгыны кытта арыаллаһан, халаанньаны кытта ханыылаһан сылдьыыһыкпын. Аҕам «киһи киһитэ буолаар» диэн эппит кэриэһин толорботох буруйбар, айыыбар-харабар аны бу дойдуга тахсыам суоҕа. Оччотугар, баҕар, Трофим Петрович Максимов ытыктабыллаах аата ааттана туруо, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тарҕаныа... арыгыһыт уоллааҕа ахтыллыа суоҕа, умнуллуо. Бу да киһини, доҕоор. Аата саҥардаҕыҥ сатала суоҕун, туох тылын тыллаһаҕын? — Бүөккэ улаханнык соһуйан, икки хараҕа төгүрүйэ түстүлэр. Ол аата, арыгыттан арахсар кыахпыт суох эбит... сүгүн үлэлиир, олох олорор кыаллыбат. Хойутаабыппыт, көммөт суолга киирбиппит... Оттон Сиидэр Ыстапаанабыстаахха таарыйан ааспаккыт дуо? Суох... онто суох уйадыйа, кэбирии сылдьабын... Сиидэрдээх Суоппуйаҕа сырдык санааларын, үтүө өйөбүллэрин, ыалдьыттаппыттарын иһин барҕа баһыыба. Биһиги сыыһа-халты сырыыбытын санааларыгар туппатыннар, ити тыллары тиэрдээр... Чэ сөп, тиэрдиэм. Киирэн чэйдиэххэ, — Бүөккэ кыырыктыйан эрэр төбөтүн тарбана-тарбана дьиэҕэ ынырда. Оппуонньа олорбут чууркатыттан туран, аат эрэ харата сүөдэҥнээн батыста. Арай халлааҥна үрүҥ күн күлбүт-үөрбүт сирэйэ туох да буолбатаҕын курдук чаҕылыҥныыра да, арҕааттан уулаах былыттар саба халыйан тахсан иһэллэрэ... Хаһан баҕарар буоларыныы, Аллараа Бэстээхтэн Дьокуускай куоракка кэлэр теплоходка киһи бөҕө, биир кэм сааскы халаан халыҥ халҕаһа мууһунуу анньан, уу суолун вокзалын диэки субуста. Күннэтэ хас тыһыынча киһи манан кэлэрэ-барара буолла, маннааҕы хаасса үлэһиттэрэ, күҥҥэ киирэр үбүнэн быһа барыллаан, син билэн эрдэхтэрэ. Ол дьон бары син туох эрэ сыаллаах-соруктаах айаннаан, бу үлүгэрдээх умайыктанар куйааска үтүһэ-анньыһа сырыттахтара. Саастарынан уонна сирэйдэринэн-харахтарынан көрөн сирдэттэххэ, үксэ үөрүү-көтүү көтөллөнөн иһэр эдэр дьон эбит. Ол аата, үөрэххэ киирээри бэлэмнэнэр, оскуоланы саҥа бүтэрбиттэр буоллахтара. Арай биһиги эрэ дьоммут саҥата-иҥэтэ суох сукуҥнаһан, буруйу оҥорбут оҕолуу туттан, автобус тохтуур сиригэр бардылар. Балачча өр турбуттарын кэннэ 15-с нүөмэрдээх автобус бу күлтэйэн тиийэн кэллэ. Бэрт элбэх киһи түстэ. Оппуонньалаах Шура кэлин аанынан, анньыһан-анньыһан, син киирдилэр. Киһи лыык курдук, дьоннор көлөһүннэрэ ньалҕарыйа сүүрүгүрэр, сыт-сымар сүрдээх... Уһуннук айаннаан, Сайсаар тохтобулугар түстүлэр. Ыскамыайкаҕа биир сааһыра барбыт саха дьахтара итирэн, сирэй-харах буолан, баттаҕа арбайан олорор. Кэлэр-барар дьону нууччалыы-сахалыы хаадьылаан, муут-маат бөҕөтүн түһэрэр. Ким да аахса барбат, туора хааман ааһаллар. Шура эдьиийин аах дьиэлэрин диэки баран истэҕинэ, Оппуонньа сиэҕиттэн тардан тохтотто: Шураа, дьоммутугар тугу эмэ ылан барбаппыт дуо? Син этэ да, харчыбытыттан туох эмэ хаалбыта дуу, суоҕа дуу? Шура суумкатын аһан, харчытын аахта. Бары бытархайдарын хомуйан: Икки кыһылга тиийииһик,— диэн үөрэ түстэ. Чэ, оччотугар «Чеховка» сылдьан ааһыахха. Тыаҕа табыллыбатах дьон, саатар, кыра кэһиилээх тиийиэххэ. Арыгылаах маҕаһыыҥҥа таарыйан, икки бытыылканы ылан, саппаҕырбыт санаалара сырдыы быһыытыйан, күлэ-үөрэ дьиэлээн истилэр. «Киэҥ иһит салааһыннаах» дэнэринии, куорат киэҥ көхсүгэр төһөлөөх үлэтэ суох, илэчиискэ, иһээччи-итириксит, онтон да атын хаамаайы дьон күннэтэ үлэлээн аһааччылар уонна үөрэнэн идэ ылаары дьулуһааччылар быыстарыгар буккуллан, кинилэри үгүстэр билбэттэринэн туһанан, сири-буору алдьата сырыттахтара. Кинилэр хаһан эрэ, ханна эрэ тиийэн олохторо быстарын, кылгас дьылҕалаахтарын билэллэр. Ол эрээри ону халбарытар, олохторун көннөрүнэр суолга киллэрэргэ кыһамматтар... Оо, дьэ, ыарахан... ыарахан. Оппуонньалаах эдьиийдэрэ Маарыйалаахха тиийбиттэрэ, эмээхсин оронугар токуллан сытар эбит. Киһи киирбитин истэн, мөлтөөбүт харахтарынан чарапчыла-чарапчылана көрө сатаата да, кимнээҕин быһаарбата. Олоро түһэн баран ыйытта: Кимнээх диэн дьон кэллигит, хайа диэкилэргитий? Эдьиэй, бу биһиги ээ,— Оппуонньа хардарда. Пахай диибин... тыаҕа үлэлии-хамсыы, олохсуйа тахсыбыт дьон туох суһал наадаланан куорат харахтанныгыт? — эмээхсин соһуйбуттуу ыйытта. Табыллыбатыбыт... ээ, суох... табыллыа суохпут диэн куораппытыгар төнүннүбүт... Тыый, ол айылаах атынырыы көрсөн, үлэҕэ ылбаппыт диэтилэр дуо? Сиидэр уол кэпсэтиитинэн, үлэҕэ ылыах, дьиэнэн-уотунан хааччыйыах буолбуттара да... күрээн кэллибит,— Оппуонньа дьыаланы кырдьыгынан быһаарда. Пахай диибин... ол аата, бэйэҕит кэллэххит... «саҥа ыал буолан, олохпутун саналыы саҕалыахпыт» диэн саҥарбыт саҥаҕыт дорҕооно сүтэ илигинэ, умуллан хааллаҕа. Кэм буолуохпут биһиги... — эмээхсин хомойбутун биллэрдэ, ол кэннэ оронуттан туран, аһылык тарпытынан барда. Килиэп быста, арыы уонна саахар аҕалла, үүттээх хойуу чэй кутуталаата. Чэ, чэйдээҥ... күүлэй тэбэн, аһаан-арыгылаан, улаханы тоҕо көтөн кэлбит дьон сылайдаххыт, аччыктаатаххыт, Маарыйа эмээхсин үгэ-хоһоон тамахтанна. Кырдьык, төһө да туһата суох сырыттарбыт, ыт сиэбэт гына сылайдыбыт. Чэ, эдьиэй, наһаа мөҕүмэ. Хата, куораппытын ахтыбыт курдук буолбуппут,— Оппуонньа алы гына сатаата. Куорат Эбэ Хотун эһигинэн итээн иэдэйдэҕэ, арыгы атыыта барбакка алдьаннаҕа... ону өрөһүйэ кэллэххит. Эдьиэй, тохтоо... хата, тыа сонунуна иһит. Сиидэрдээх Суоппуйаҕа олоро сырыттыбыт. Биһигини, аймахтарбыт диэн, ытыс үрдүгэр сырытыннардылар... сайылыкпытыгар тахсан күүлэйдээтибит. Кыталыктаах эбэбит балыктаммыт, илим соботун сиэтибит. Байбаллаах үчүгэй баҕайы саҥа дьиэ туттубуттар,— диэн кэпсээн истэҕинэ, Шура быһа түһэн этэ оҕуста: Дьиэлэрин уларсаары көрдөөбүппүтүгэр, аһаппакка да олорон «хаайыылаахтар», «арыгыһыттар» диэн үөхтүлэр... Ол хайдах, Сиидэр быраата Байбал уол аах дуо? Даа, даа... аймахтарбыт ааттаахтар... Ээ, бу да дьахтары... наһаа оннук буолбатах. Дьиэ туһунан ыйыппыппытыгар, дьахтар Байбалын хоһугар ыныран, кырдьык, итиннэ маарынныыры эппитэ-тыыммыта, саҥарбыта... Ону истэн бу дьахтар атаҕынан куоппута... Куотумна... Тахсан аны сирэйбэр үөҕэллэрин, атаҕастыылларын истээри олоруом этэ дуо? Истэригэр дьиҥ иҥмит санааларын сибигинэһэн эрдэхтэрэ... Ээ, били эһиги, айыыта суох чыычаахтар барахсаттар... арыгыны испэт, хаайыыга сыппатах дьон, өһүргэниминэҕит... Эһигини муусукалаах көрсөллөрүн ыралаатаххыт. Оо, кэм буолан истэххит... Маҥнай утаа уопсай дьиэҕэ да олоруох баара. Аны тугу гынаҕыт, уулуссаны мээрэйдиигит, »Чехов» маҕаһыын таһыгар «харабылынан» үлэҕэ киирэҕит дуу? — Маарыйа эмээхсин уйадыйан, бөтө бэрдэрдэ. Эдьиэй, үлэ көрдөһө сатыахпыт... үлэлиэ этибит. Кырдьык, бачча дьон үлэлиэхпит буоллаҕа. Арба, кыра кэһиилээхпитин умнан олорор эбиппит, — Шура суумкатыттан икки иһит кыһылы таһааран остуолга уурда. Арыгыны эрэ кууһа сылдьаахтыыгыт... бу аһы батыһан испиттэр киһи буолбакка, кии буолаллар... ыал буолбут дьон арыгыттан арахсан, оҕолонон-урууланан, киһилии олоруохтара диэбитим ити баар, — эмээхсин хараҕын уута баһыллан тахсыбытын былаатын уһугунан сотунна. Сөп, сөп... аны иһиэхпит суоҕа... бу бүтэһикпит. Бүгүн олоххо биир хардыыбыт табыллыбатаҕынан, «с горя» иһэбит, Шура истээх лаппычах үрүүмкэлэри аҕалан, арыгы кутуталаата уонна кими да кытта охсуһуннарбакка эрэ иһэн кэбистэ. Ок-сиэ, утаппыт да барахсан... тыаҕа тугу да уоскутугар ылбакка сырыттыгыт дуу? — Маарыйа, кийиитин диэки кэлэйбиттии көрө-көрө, быраатыттан ыйытта. Кийиит истибэтэҕэ буолла, Оппуонньа олорбохтуу түһэн баран, үрүүмкэлээх арыгытын айаҕар илдьээт, биирдэ хантас гыннарда. Аһыырҕаппата... Эмээхсин эрэйдээх арыгытын уоһугар да чугаһаппата, оронугар баран иһэн: Чэ, иһиккитин хомуйаарын-, атаҕым ыарыыта тулуппата, сыта түһүүһүкпүн... нухарыйан да ылбыт киһи... Оттон ити биир үрүмпэни испэккин дуо? Эмп буолуо этэ, — Шура кыһаллар-мүһэллэр киһилии тыл кыбытта. Бэйэҕит да бүтэрэр инигит, миэхэ сыҥалааман, — эмээхсин сүбэни сөбүлээбэтэ. Кырдьаҕас киһини тыытыма, сынньаннын,— Оппуонньа буойда. Испэт буоллаҕына, испэтин, улахан эбит... Хата, биһиэхэ элбэх тиксиэ, — Шура иккистээн үрүүмкэлэри толортоото уонна эмиэ охсуһуннарбакка түһэрэн кэбистэ. Ону биирдэстэрэ ойоҕоһуттан көрөн олорон: «Миэхэ түбэспит кэм буолаахтаатаҕа»,— диэн кэлэйэ дуу, аһына дуу санаан ылла. Ол кэннэ арыгытын иһээт, туран таһырдьа тахсан истэҕинэ Шурата: Арыгыбытын бүтэрбэппит дуо? — диэтэ. Мин табахтыы таҕыстым... Ээ, чэ бар... табахтаа, дьиэҕэ эрэ тардыма. Бу да буолларбын табаҕы... табах буруотун абааһы көрөбүн ээ... — Шура бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэ хаалла. Үһүстээн кутунна... Оппуонньа таһырдьа тахсан, ыттара Бахсы таһыгар олорон табахтаата. Уонна киниэхэ эккэлиир ыт төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, элбэҕи эргитэ саныы олордо: «Кэргэним буолуохсут иһэрин тохтоторо, саатар аччатара буоллар, мин иһиэм суоҕа этэ. Ол, арааһа, кыаллыа суох быһыылаах. Шура киһи тылын истэн бэрт, хата, куттаан баран хаалыа. Оччотугар хайдах буолабын?.. Бардаҕына бардын, мин ирдиэм суоҕа. Кини билсиитэ-көрсүүтэ элбэх, иһиэ-аһыа, күүлэйдиэ, таҕылын тарҕатыа... Оо, сор да эбит... таах да сибиэ кэргэн ыламмын... Мин олоҕум ыт олоҕо буолла, — табаҕын буруотун инсэлээхтик эҕирийбэхтии олордо. Ол кэннэ ситимэ быста илик санаатын салгыы сааһылаата: «Кырдьыгынан, бэйэни албыннанары ылан бырахтахха, Шуралыын үчүгэй олоххо тиийэр биллибэт. Бэйэтэ бардаҕына, соҕотох олорон көрүөҕүм... Тыаҕа аймахтарбар аны хайа сирэйбинэн көстүөхпүнүй? Кыаллыбат... манна урукку үлэбэр киирэ сатыам этэ... Кыратык утуйа түспүт киһи, — ботугуруу-ботугуруу, табаҕын тобоҕун инчэҕэй сиргэ быраҕан, дьиэтин диэки барда. Киирбитэ, Шурата итирэн, хараҕын чал курдугунан көрбүт, сыын-сыраан аллыбыт, остуолугар тоҥхоннуу олорор эбит. Эчи сүрүн... арыгытын барытын кыаммыт дуу? — хонноҕун анныттан ылан соһон илдьэн, оронугар таҥастыын сытыарда. Түүппүлэлэрин туурута тыытан баран, атахтарын үөһэ уурталаата. Ким миигин дьээбэлиир, сирэйгин быһа тэптэрээйэҕин, б... — итирик дьахтар бэрт имигэстик үөхсэн кууһуннарда. Мин, мин... Оппуонньабын буолбат дуо... айдаарбакка эрэ утуй... Оппуонньа да буол... дьиҥэр, эйиэхэ мин сыыҥтыахпын да баҕарбаппын, тыытыма... Эйиигиннээҕэр үчүгэй эр дьону буларым, билигин да булуом... Саахтай... — итирик дьахтар үөхсэ сытан муостаҕа силлээн «палк» гыннарда. Оо, хара сордоох... — Оппуонньа эмиэ да аһыммыттыы, эмиэ да кэлэйбиттии саҥа аллайда. Сордоохтоомо хайаама... Эйиигиттэн баҕас ордукпун ини,— биирдэстэрэ төһө да итирэн оҕуннар, бэрт былдьаһа сытта. — Эн диэн эр киһи буолаахтыаҥ дуо, бөөхүллэ... Өссө абыраан ойох гына сылдьар курдук тыллаһаахтыыр ээ... кыахтаах баҕайы курдук. Билигин туран, эмэһэҕин тоҕута тэбиэлээн биэриэм,— үөхсэ-үөхсэ тураары өндөҥнөөн эрдэҕинэ, Оппуонньа, абаран, холустук ороҥҥо хам баттаата. Айыккыы, сараһын... өлөрөөрү гынаҕын дуо? Хата, мин эйиигин... — атаҕынан тэбиэлии сатаата. Нохоо, итирик дьахтары кытта аахсыма... Аны, кырдьык, илиитин-атаҕын эчэтээйэҥий... сыттын, утуйуоҕа, — эдьиийэ эмээхсин нөҥүө хостон хобдьоордо. Оппуонньа сапсыйан кэбиһэн баран, таһырдьаны былдьаста. Дьиэҕэ итирик дьахтар сахалыы-нууччалыы быдьардык үөхсэрэ иһиллэ хаалла... Оппуонньа аан холуодатын сыыһа үктээн, умса баран түстэ, сүүһүн тааска быһа түспүтүттэн сырдык хаан оҕуолаата... Миитэрэй күһүөрү балыыһатын наадатынан куоракка киирэ сылдьан, Сайсаарга эдьиий Маарыйалаахха таарыйан, Оппуонньаны көрсөөрү эбэтэр тугу гынарын истээри баран истэ. Мэҥэлээххэ олохсуйа уонна үлэлии диэн ааттаан тахсыбыт убайдара Оппуонньа кэргэнинээн хас да хонук устата күүлэйдээн, ол быыһыгар арыгылаан, коллективнай хаһаайыстыба директорын кытта көрсүбэккэ, үлэҕэ ыларыгар көрдөспөккө күрээбитин истибитэ. Ол кэннэ олох бэйэтин кыайан туттуммат арыгыһыт буолбут буоллаҕа дии санаабыта, кэлин Байбаллаах дьиэлэрин уларсыбатахтарыттан барбыттарын Сиидэртэн истибитэ. Дойдутугар кэлин биирдэ сылдьаары Байбалы уонна кини кэргэнин Кэтириинэни буруйдаан саҥарбыта... Онтон ылата тоҕо эрэ санаата Оппуонньаттан арахсыбат, тастын убайын табыллыбатах олоҕо ыар сүгэһэр буолан кини саннын хам баттыыр курдук. «Аймахтар ыарахан кэмҥэ бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөн, тирэх буолуохтаахтар этэ. Билигин «ырыынак тыына» дии-дии сылдьыспат буолуу, хардарыта көмөлөспөт быһыы тахсыах бадахтаах. Барыны бары харчынан аахтахха, аймахтаргын уонна доҕотторгун туора туттаххына, олох да олох буолбат ини. Байбаллаахха бэйэм сылдьыһан, дьиэлэрин уларсыбыт буоллар, баҕар... Арба, Байбаллаах суохтарын Сиидэр эттэ этэ дуу... барыта соруйан оҥорбут курдук буолан иһээхтиир, — дии саныы истэ. Эдьиийэ Маарыйа эмээхсин дьиэтигэр баар эбит, хайдах эрэ ааспыт сырыыга көрбүтүнээҕэр ордук кырдьан бөкчөйбүт, баттаҕа кыыда маҥан буолбут курдук. Киирэн дорооболоспутугар билбэтэ, ол иһин: Эдьиэй, мин ээ... Миитэрэйбин. Майаттан киирдим... — диэтэ. Оо, оҕом барахсан эбиккин дуу... Мин билэрбин да билбэт буола балайдана олоробун. Айаҕалыы сатаан: «Айыы Тойон Таҥарам, маннык муҥнуоҥ-сордуоҥ кэриэтэ харай, үрүҥ тыыммын ыл диэн көрдөһөбүн да, түргэнник ылыах быһыыта биллибэт. Хаһааҥҥа диэри моруу гынар, ханнык айыыбар-харабар», — Маарыйа эмээхсин эрэйдээх киһи иэнэ кэдэнниэх кэмириннэ. Тыый, ол тоҕо өлөргө ыксаатыҥ, кэмэ кэллэҕинэ булан ылыахтара, — Миитэрэй эдьиийэ Маарыйа эмээхсин оҕонньоро Ханаайап Хабырыыс уонна уола Ньыыкан буор иһээччи буолбуттарыттан итинник саҥарар дии санаата. Ээ, эмиэ табыллыбакка олоробут... иһиттиҥ ини, били уҥуохпун тутан абырыа диэбит сордооҕум уһун уоту оттубакка, дьиэлэммэккэ-уоттаммакка, оҕо төрөтөн хаалларбакка, быстахха былдьанна... Бээ-рэ, киһи өйдүүр гына кэпсээ... ким быстахха былдьанна? — Миитэрэй ким туһунан этиллибитин сэрэйдэ эрээри итэҕэйиэн баҕарбата. Быраатым Оппуонньа... Нэдиэлэ анараа өттүгэр Бүлүүлүүр суол төрдүгэр маска ыйанан, дьүһүн-бодо кэбилэнэн турарын дьон булан, милииссийэҕэ тыллаабыттар... Ол чахчы Оппуонньа дуо, баҕар, атын киһи буолуо? — диэн баран, Миитэрэй бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэннэ, билэргэ элбэх терүөт баарын өйдөөн кэллэ. Таҥаһынан... сонун сиэбигэр баар пааспарынан, — эмээхсин ытаан киирэн барда. Тыый, ол аата, бэйэтигэр тиийиммит дуо?.. Таах даҕаны кэтэҕэр туох эрэ синньигэһинэн дьөлө охсуу баастаах үһү. Онон, баҕар, өлөрөн баран, бэйэтин дьаһаммыт курдук көрдөрөөрү ыйаан да кэбиспит буоллахтарына көҥүллэрэ дииллэр. Ок-сиэ, сүрдээх даҕаны дьыала... Оттон били кэргэнэ? Кэргэн да буолаахтаан... икки ый курдук бииргэ утуйбуттара эрэ буолуо, саахса эҥин диэн суоҕа. Мэҥэлээхтэн кэлээт, нэдиэлэ курдук өйө-төйө суох соҕотоҕун арыгылаабыта, итирэ-итирэ киһитин ыт сиэбэт гына үөҕэрэ, тылынан ыыстыыра... Биһиги киһибит ууну омурдубут курдук сылдьыбыта, мөккүспэт этэ. Кистээн ытыыр-соҥуур быһыылааҕа... ол эрээри тоҕо эрэ арыгынан утахтамматаҕа... Дьахтар арыгылыырыттан, биирдэ өссө киһилээх кэлбититтэн сылтаан этиспиттэрэ. Этиһэн да буолаахтыа дуо, биһиги киһибит биир-икки тылы утары этэн көрөн баран, сымыһаҕын быһа ытыран баран олорбута. Дьахтара кутаа уоту куппута, үрдүттэн анньыгар диэри быдьар тылынан үөхпүтэ, кыраабыта-таныйбыта уонна ол киһитин кытта баран хаалбыта. Ол айыыта онон, куһаҕан буолбутугар да биллибэтэҕэ... Тоҕо сүрэй... Оттон Оппуонньа ол дьахтара суох «олох олорбоппун» диэбит сурахтааҕа... Мэҥэлээххэ тахса сылдьан дьахтар «куораттыыбын да сабаас» диэн кубулҕаттанан батыһыннаран кэлбитин туһунан эмиэ кэпсииллэр. Итирдэҕинэ, иирбит тэҥэ илгистэр... тыл кытаанаҕа, маатыры баһаама буолааччы... Оппуонньа эрэйдээххэ маннык буолуох быатыгар түбэстэҕэ... Баҕар, ол күөх сирэй, кырыыстаах тыллаах кэй-тотуо майгылаах, сырбай кутурук он-оһуута эбэтэр оҥорторуута буолуо, — Маарыйа остуолга ас тарда сылдьан уорбалыыр ынырык тылларын ыһыгынна. Ама оннук буоллаҕай? — Миитэрэй итэҕэйбэтин биллэрдэ эрээри, иһигэр «аны арыгы дьаатыгар ылларбыт дьахталлар тугу баҕарар оноруохтарын сөп» дии санаан аһарда. Алдьархайдаах дьахтар... итирдэҕинэ, урукку кэргэнин »кырбыырын иһин итирдэн баран, быһаҕынан иһин хайа тардан кэбиспитим» диэн кэпсээбиттээх... Оппуонньа куһаҕан буолбутун биһиэхэ тоҕо биллэрбэтэххитий? Манна өйбүт көтөн, биир кэм түҥ-таҥ түһүү этэ... Куораттааҕы аймахтар хомулла охсон, таҥас-сап, хоруоп атыылаһан, милииссийэттэн аҕалан биир хоннороот, буору булларбыттара. Уонча киһи баара... Чэ, аһаа. Эһиги хайдах олордугут? Биһиги этэнчгэбит. Уолбут суут-сокуон үлэһитэ буолар үөрэххэ киирбитэ... Мин Оппуонньа тугу үлэлиирин билээри кэлбитим ээ, — Миитэрэй бөтөн ылла. Оппуонньа төһө да арыгыһытын иһин, сымнаҕас майгылаах, кими да кытта этиспэтэх-охсуспатах сордоох... Онон кини тыыныгар хараҥарар санаалаах өстөөҕө суох буолуохтааҕа... Ити хас сааһыгар барда? — Миитэрэй аатыгар аһаабыта буола олорон, дьинэр, киниттэн биэс сыл аҕатын билэр эрээри, эдьиийиттэн ыйытта. Түөрт уон биэһин ситэ туолбата... алтынньыга төрөөбүтэ. Сиидэрдээх Суоппуйа кэпсииллэринэн, төрөөбүт сирин: сайылыгын, алааһын, күөлүн олус аймаһыйа көрүтэлээбит, хараҕын уута ыгыллан тахсыар диэри долгуйа ахтыталаабыт сурахтааҕа, — Миитэрэй истибитин кэпсиир. Ол аата олохсуйа уонна үлэлии буолбакка, дойдутун кытта быраһаайдаһа сылдьаахтаабыт буоллаҕа. Ону мин манна мөҕө тоһуйбутум... Баҕар, буолуо... Чэ, эдьиэй, мин ыксыыбын, икки чааска биир тэрилтэҕэ сылдьыахтаахпын. Үчүгэйдик олор, ыалдьыма, өлө сатаама... Айылҕа сокуонун быһыытынан, кырдьаҕас киһи, мин, урут өлүөхтээх этим буоллаҕа дии, биһиэнэ таннары... Баҕар, мин өлбөккө куһаҕаны ыҥыра сытарым буолуо, — эмээхсин эмиэ ытаан барда. Кэбис, инньэ диэмэ, — Миитэрэй эдьиийэ эмээхсини кууһан ылла. — Чэ, аныгыскы көрсүөххэ диэри. Ити кэмҥэ дьиэ аана тэлэллэ түстэ, Ханаайап Хабырыыһы уола Ньыыкан хонноҕун анныттан ылан, дьиэҕэ өйөөн киллэрдэ. Онтон Миитэрэйи көрөөт: Оо, Миитэрэй кэлбит... бырааһынньыктыахха наада... харчыта аҕал, мин «Чеховка» элэс гынан кэлиэм, — диэтэ. Аргыый, ыалдьыты да сүгүн сырытыннарбат буоллуҥ дуо? Миитэрэй тэрилтэ наадатыгар сылдьар, эйиигин кытта арыгылыы олоруо дуо? — Маарыйа эмээхсин аймана түстэ. Кырдьык, мин ыксыыбын, кэлин... — диэт, Миитэрэй кэлэйбиттии таһырдьаны былдьаста. Улаатымсыйан эрдэҕиҥ... биһигини киһи диэҥ дуо, үрдүк үөрэхтээх быраас киһи... Миитэрэй оҕо, — Ньыыкан кэнниттэн хомуруйа хаалла. Миитэрэй таһырдьа тахсаат, хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла, ол кэннэ улаханнык уйадыйан, кыратык саҥа таһааран ынчыктаан ылла... Сиэбиттэн былатыагын ылан, аны киһи көрүө диэбиттии, хараҕын уутун соттуммахтаата. Киһи олоҕо кылгаһын, дьылҕата кытаанаҕын туһунан санаан ааста...

(конец текста)

Личные инструменты
Пространства имён

Варианты
Действия
Навигация
Инструменты