Кырыыстаах кыраабытын курдук... ч.2

Миитэрэй Махсыымап Сайсаар тохтобулугар түһэн, Иль- менскэй уулусса ортотугар быһа түһээри, кыараҕас уонна оллур-боллур, сотору-сотору уулаах бадараанынан көрө сытар Илья Винокуров аатынан уулуссанан сулбу соҕус хааман- сиимэн истэ. Бу саха чулуу уолун, норуота өлөр-быстар ыара- хан кэмигэр үрүҥ тыын өллөйө буолбут, сырдык тыын сыдьаайа аатырбыт, саха омук диэн баарын тухары умнуллуон сатаммат улахан өҥөлөөх биир баар суох киһибит аатынан уулусса диэтэххэ, киһи санаата хараастар. Устар сайын ус- тата куурбакка, сытыйан-ымыйан, сыт-сымар буола сытар сирдэр, кир-хах ама кэриэстэбил үһү дуо? Өскөтүн урукку өттүгэр биһиэхэ дьиҥ-дьиҥэр улахан сыһыана да суох дьон аатын саамай улахан, уһун уонна киин уулуссаларбытыгар биэрбит буоллахпытына, тоҕо билигин биһиги киэн туттар, тарбахха баттанар уһулуччулаах дьоммут аатын кылгас, кыа- раҕас уулуссаларга эрэ иҥэрбит ыар алҕаспытын көннөрөргө кыһаммаппыт? Дьэ, сүрдээх хартыына... манна ким буруйдааҕый, куо- рат салалтата дуу, манна олорооччулар дуу? Куорат салалта- та кырыы уулуссалары оҥорууга соччо кыһаммата биллэр, бу эргин улахан уонна кыахтаах тэрилтэлэр, кэскиллээх тутуу- лар суохтар, онуоха эбии манна олорооччулар уулууссалара тупсарыгар кыһамматтар, утумнаахтык туруорсубаттар диэтэх- хэ ама баһыы буоллаҕай? Ол иһин "ытаабат оҕону эмсэхтээ- бэттэр" дииллэринии, кыһамматтар, үп-харчы суоҕунан хах- халаналлар, аһардар аһаран иһэллэр. Олохтоохтору ким да биир санааҕа түммэт, биирдии-иккилии ыал дьиэлэрин таһын киһилии көрүнэн олоруулара урут да холобур буолба- таҕа, эгэ билигин ким босхо хамсыан баҕарыай? Онон икки өттүттэн өйдөһүү, хардарыта өйөһүү баар буоллаҕына уонна биир санаанан салайтарыыга киирдэххэ эрэ оҥоһуллуо эбитэ буолуо... Быраас Махсыымап уулусса икки өттүнэн, кураанах со- ҕус сири талан, эрэйдээхтик айаннаан, Ильменскэй уулусса 47-с нүөмэригэр тиийдэ. Кып-кыараҕас уһаайбаҕа тиит ма- һынан тутуллубут эргэ дьиэ, хотон, хоспох уонна хортуоппуй олордор сир баар. Ыалдьыты кылгас атахтаах, уһун систээх кугас ыт өрө баргыйа үрэн тоһуйда. Хата, сыаптаах буолан, аһарда... Миитэрэй Сэмэнэбис дьиэҕэ киирбитэ, кыырыктыйбыт баттахтаах кырдьаҕас эмээхсин күнүскү аһылыгын бэлэм- нии сылдьар эбит. Мырчыстыбыт тириилээх улахан илиити- нэн чарапчыланан киирбит киһини көрө сатаата эрээри бил- бэтэ, харах-көс мөлтөөбүтэ сүрдээх: — Ким кэллиэҥ? — диэн ыйыта тоһуйда. — Эдьиэй, мин... Миитэрэйбин, — диэбитигэр биирдэстэ- рэ тастыҥ быраатын дьэ билэн, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйбит- тии: — Оо, дьэ... аны бырааппын билбэккэ, кимҥин туоһулуу олороохтоотоҕум. Кырдьар — кырыыс диэн маны этэн эрдэх- тэрэ, — диэхтээтэ. — Хайа, хайдах олороҕут? — ыалдьыт тас таҥаһын уонна сэлээппэтин устан ыйаталаата. — Кэммитинэн олоробут, сэттэ уон биэс сыл хаара-самыыра санныбын хам баттаан, күн-түүн арай кырдьан-кыаһыы- ланан иһэбин. Таах сылдьыахтааҕар тумуулааччыбын, илиим- атаҕым дьарҕата көбөн сордуур. Кэл, чэйдээ, — Маарыйа эмээхсин аһылыкка ынырар. Остуолга ууруллубут улахан тэриэлкэҕэ толору мокуруону кытта кыра эттээх соккуой ууруллубут, килиэп, ынах арыыта, саахар тардыллыбыт, үүттээх хойуу чэй кутуллубут. Миитэрэй бэйэ оҥоһуута ыскамыайкаҕа кэлэн олордо. — Ынахтарбыт үүтүнэн аһаан олоробут, онтон атын хайыы-үйэҕэ айахпыт аппыт буолуо этэ... — Оккут-маскыт булуута хайдаҕый? — Урукку курдук Хатыыстаах арыы талаҕын быыһын хаһаллар, дьон бырахпыт сирдэрин. Аны онтукпут тиэйтэрии- тин сыаната ыараан, биир атыыр айдаан. Урут колхозка сэрии кэмигэр уонна ол кэннэ алта уонус сылларга диэри оҕонньорбунаан күн быыһын булбакка, биир да өрөбүлэ суох умса-төннө түспүт сылларбыт аахсыллыбакка, кырдьаҕас- пытынан эрэ пенсия ылабыт. Ол чэйгэ уонна табахха да тиийбэт. Онон эмиэ икки ынахпыт үүтүн атыыта абырыыр... Эһиги хайдаххытый?

— Тыаҕа олох ыарахан, хамнаспытын төлөөбөтөхтөрө бэһис ыйыгар барда. Биһиги кэм сүөһүлээх-астаах буолам- мыт, аҕабыт уонна ийэбит пенсияларыттан быһаҕастаһан олоробут. Сиэнньэбит быйыл оскуоланы бүтэрэр, Ньургуубут сэттиһи таҕыста. — Оҕолоргут улааппыттар, этэҥҥэ буоллаҕына, сотору ыал буоланнар, эһээ-эбээ буолсугут. — Оннук, оннук... ол эрээри маҥнай үөрэнэн, идэ ылаллара наада. Сиэнньэ суут-сокуон үлэһитэ буолуон баҕарар, аны сайын туттарсар былааннаах. — Сыл — хонук, аҕыйах сыллааҕыта төрдүс эрэ этэ дии. Ол да үөрэҕин бүтэриэ, оҕом ыал буолбут дьоллоох остуолу- гар тиийбит киһи. — Оҕолор улааталлар, биһиги кырдьабыт. Ол — олох уларыйбат сокуона. Дьонуҥ ханналарый? — Ээ, халлаан дьоно... Оҕонньорум Ханаайап Хабырыыс "Чехов" маҕаһыын хамнаһа суох "харабыла", кэлэр-барар дьону кытта аалыҥнаһар, киэһэ тото итирик кэлиэхтээх. Паана хачыгаардыыр этэ да, үлэһит ахсаанын сарбыйыыга түбэспит аатырар. Ньыыкан хам-түм холтууралаан, ыаллар- га даача дьиэтэ оҥорон харчыланар да, онтуката үс хонукка тиийбэт быһыылаах. Оппуонньа хаайыыттан тахсан баран, үлэ була илик. Урут тутуутун тэрилтэтин начаалынньыга, Мэҥэ киһитэ буолан, тулаайах инин диэн өйөөн-убаан сыл- дьыбыта. Билигин атын киһи кэлбит уонна үлэҕэ ылыан баҕарбат үһү. — "Олоро" сылдьыбыт дьону үлэҕэ ылан быстааччылара суох. Анараа дойдуттан көнөн тахсааччы да аҕыйах быһыы- лаах, хата, хабыр хааннаммыта, дьэбир майгыламмыта ба- һыйар курдук. — Буолумна... сыаптаах ыт курдук сытыы, аччык аҥаар- даах сылдьыы, араас атаҕастабыл киһини хайдах көннөрүөй? — Оттон Оппуонньа хайдаҕый, төһө уларыйбытый? — Дьүдьэх да дьүдьэх... доруобуйата да соччото суох бы- һыылаах. Сирэйигэр икки сиринэн чэр онно баар, хаайыыга сылдьан кырбаммытын бэлиэтэ үһү. — Оттон санаата, быһыыта-майгыта? — Ол чааһынан улахан уларыйыы көстүбэт, уруккутун курдук ууну омурдан баран саҥата суох сылдьар. — Тыаҕа тахса сылдьыбата дуо? — Саас Майанан дойдутугар Мэҥэлээххэ сылдьан кэлби- тэ. Оҕо сааһын доҕотторун: Бүөккэни, Ньукууһу, Киэсэни көрсөн, санаата бэркэ көнньүөрэн киирбитэ. Ол кэннэ "тыаҕа тахсан үлэлээбит киһи хайдах буолуой" дии сылдьар. — Иһэрэ-аһыыра хайдаҕый — Эккирэтэн испэт да, түбэспэҕинэ, "эс" диэбэт идэлээх, охтуор диэри аһыыр. Хата, бу кэлин дьахтарданыаҕыттан арыый аҕай... — Ол кэргэн ылла дуо? — Миитэрэй сэргээн, хараҕа уот- тана уонна кэҥии түһэр. — Кэргэннэннэ диэҕи киһи тыла барбат, хантан эрэ биир бэйэтин курдук балачча аһыыр-сиир дьахтары батыһынна- ран аҕалбыта. Биһиэнэ биһиэнин курдук, хаайыыга олоро сылдьыбыт... — Оок-сиэ, ол эмиэ туохха түбэспит сордооҕуй? — Кэргэнин быһаҕынан анньан өлөрөн, түөрт сыл сып- пыт курдук биһиги киһибит кэпсээн эрэрэ, дьахтартан ыйыталаспаппын... куттанабын ээ. — Тыый... ол эрээри эр киһи буруйдаах, дьахтар тыынын харыстаммыт буолуон эмиэ сөп дии. — Билбэтим. Көрдөххө, син хоп курдук, ол эрээри бэрт сытыы тыллаах-өстөөх, дьиэ үлэтигэр барыга бары сыста- ҕас, үөрүйэх эбит. Ынах ыаһан абыраан эрэр. Оппуонньалыын олохпутун оҥостоору холбостубут диэбитэ. — Хайа оройуонуй, тугу эмэ үлэлиир дуо? — Хоту дойду, Орто Халымабын диэбитэ быһыылаах.Үлэ суох буоллаҕа дии. — Син олорууһуктар дуу? Бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара хайдаҕый? — Саарбахтыыбын... Ньукуолуҥҥа бырааһынньыктаабып- пыт, Оппуонньа эрдэ охтубута. Дьахтарбыт итирэн баран түүнү быһа биһиги уолаттарбытынаан дьаабыламмыта. Итир- бит баҕайылар киһи тылын истиэх бэйэлээхтэр дуо, — эмээхсин ытамньыйан, куолаһа титирэстээн ылла, хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын сибэкки ойуулаах чараас былаа- тын муннугунан соттуммахтаата. Миитэрэй Сэмэнэбис саната суох аһаабыта буола олордо, эдьиийин, быраатын дьылҕаларыттан, онуоха тугунан эмэ көмөлөһөр кыаҕа суоҕуттан харааһынна. Бу ыал тыаттан куоракка алта уонус сыл саҥатыгар көһөн киирбитэ. Оччо- лорго колхозка үлэлээһин иһин дуона суох төлөнөрө, ону да сыл бүппүтүн кэннэ этинэн, арыынан уонна бурдугунан буолара. Улахан уоллара Ньыыкан эрдэ куораты булан тутууга үлэлиирэ. Ол быыһыгар биирдиилээн дьоҥно даача дьиэтэ тутуһан, оһох онорон харчы бөҕөтүн өлөрөрө. Сотору кэргэннэммитэ, бу дьиэни туттубута. Кэргэнэ эргиэн үлэһитэ буолан, аһы-үөлү, дьиэ ис тэрилин булан-талан, быр-бааччы олорон барбыттара. Аҕата Ханаайап Хабырыыс куоракка киирэн уолун аахха хаста да хонон баран, куоракка киирэргэ сөбүлэнэ охсубута. Кини колхозка бөрүкүтэ суох үлэһит ахсааныгар сылдьара, бииртэн биир үлэҕэ көһөрүллэ сылдьыбыта, сылгыһыттаа- быта, бултаабыта, кэлин хонуу үлэтигэр анаммыта. Ийэлэрэ Маарыйа хаһан да куоракка сылдьыбатах да буоллар, киэҥ сир дьалхааннаах буолуо диэн, төрөөбүт сириттэн-уотуттан арахсыан баҕарбатаҕа. Уоллаах оҕонньо- ро истибэтэхтэрэ, Маарыйа аҕатыттан хаалбыт икки дьиэ- лэрин: кыстыгы уонна сайылыгы таах быраҕан, сүөһүлэрин эһэн, Дьокуускай куоракка көһөн күккүрээн киирбиттэрэ. Маҥнай син бары-барыта табыллыах курдуга: эһиилигэр дьиэлэрин салҕаммыттара, мантан сүрдээх үүттээх икки боруода ынаҕы атыыласпыттара. Хатыыстаахха сайынын оттуур кыра сирдэммиттэрэ, талах быыһын хасыһан эбинэллэрэ. Хабы- рыыс оҕонньор аттыгар баар оскуолаҕа хачыгаарынан киир- битэ, ый аайы хамнаһын ылан иһэрэ. Ийэлэрэ икки ынаҕын үүтүн аттынааҕы ыаллар хамаҕатык атыылаһан, туспа хар- чы киллэрэр ханаалламмыта. Куорат саҥа ыалыгар хоноһо хонор, ыалдьыт сылдьар буолбута, Ханаайап Хабырыыс манна киирбитинэн бэйэтин бэйэтэ хайҕанар, улахан бырааһынньык- тарга улахан уолун, бэйэтин саҥа атастарын-доҕотторун ыҥыран, балачча аһыыр-сиир буолан барбыта. Онтон оҕуста- ран олохторо огдолуйан барбыта, дьылҕалара дьалкыйбыта. Барыта кырыыстаах кыраабытын курдук сатарыйбыта: бы- һыта барбыта, хайыта ыстаммыта... Маҥнай Ньыыкан арыгыга олус убанан, биир да күн дьиэтигэр өйдөөх кэлбэт буолбута. Сотору үлэтиттэн үүрүл- лүбүтэ, ускул-тэскил сылдьыбыта, күннэтэ "Чехов" уулусса- тыгар турар маҕаһыын таһыттан арахпат буолбута. Күннээҕи өйө-санаата кимтэн эрэ арыгы бэриһиннэрбит, хайдах эрэ харчы умналаан арыгы испит киһи диэнинэн мунурдаммыта. Кэнникинэн дьиэтин малын: радиолатын, улахан чаһытын, пылесоһун, момуотун атыылаан, арыгыга атастаһан кэбис- питэ. Кэргэнэ Таисия Павловна арыгыттан аккаастан диэн ааттаһа сатаабыта, кэлин тулуйар кыаҕыттан тахсан, түөртээх кыыһын илдьэ дойдулаабыта. Ньыыкан арыгыга атыылам- мыт дууһатын ойоҕо уонна оҕото таҥнар таҥастарын эрэ хомунан, харахтарын уутунан сууна-сууна тахсан барбытта- ра да долгуппатаҕа, тохтото сатаабатаҕа, ааттаспатаҕа. Хата, көнүл барбыттыы, халадьыылынньыгын, таҥас ыйыыр ыс- каабын, диванын атыылаан, сыл аҥаара сытайан туран ары- гылаабыта. Буолар буолуохтааҕын курдук санаабыта дуу, хайдах дуу, биирдэ даҕаны суламматаҕа, кэмсиммэтэҕэ, кэ- лэммэтэҕэ... Онтон оҕонньор, Ханаайап Хабырыыс, буолан турбута: хачыгаардыы сылдьан, кэлин түүҥҥү харабыллыы олорон, арыгылаан хаста да түбэспитэ, сотору-сотору үлэтиттэн үүрүл- лэн испитэ. Ол барыта үлэтин киниискэтигэр тиһиллэн, ханнык да тэрилтэҕэ үлэҕэ ылбат буолбуттара. Аны онтон-мантан хомуйсан, кураанах бытыылканы тут- таран, арыгылыыры батыспыта. Пааналара эмиэ баппатаҕа, Сайсаарга 20-с нүөмэрдээх оскуолаҕа үөрэммит уолаттарынаан, харчы булан арыгылаары, дьиэни халаабыттара. Уорбут мал- ларын борохуолкаҕа атыылыы сылдьан, харыларыттан хар- баппыттара. Үстүү-үөртүү сылга түбэспиттэрэ... Оппуонньа тутуутугар үлэлии сылдьан, биирдэ 1-гы нүөмэрдээх остолобуойга сыста турар арыгылаах буфекка хамнастарын сууйбуттара. Ол сылдьан уолаттара бэрт кы- раттан сылтаан биир бэйэлэрин курдук итирэн тэллэҥнээбит нуучча киһитин кырбаан кэбиспиттэрэ. Ону көрбүт атыыһыт дьахтар, сыа-арыы иҥэн, сып-сыыгынас да буоллар, остоло- буойга көөһөкөччүйэн тахсан, милицияҕа телефоннаан ты- рылатар. Куотуу буолбута, олус хотторбут Оппуонньа ыраап- патаҕа, ат буола сылдьар киһини тутан ылбыттара. Уолат- тарын булбатахтара, оттон уол икки нуучча, биир саха до- ҕотторун этэн биэрбэтэҕэ. Онон буруйу барытын киниэхэ сүктэрбиттэрэ, тулаайаҕын аахсан, үс сылга уурбут аатыр- быттара... Ити армияҕа сулууспалыы бараары бэбиэскэ ылан сырыттаҕына этэ, аҕыйах хонук этэҥҥэ сылдьан армияҕа сулууспалыы баран хаалбыта буоллар, баҕар, дьылҕата атын- нык салаллыа хааллаҕа... Дьиэ аана киэҥник тэлэллэн аһылынна, дьахтардаах эр киһи киирэн кэллилэр. Эр киһи түөрт уонуттан тахсыбыт, сахаҕа сырдык сирэйдээх, киэҥ харахтаах, онон-манан маҥ- хайан эрэр хара куудара баттахтаах. Элбэхтэ кэтиллибитэ биллэр күрэҥ дьүһүннээх бүрүүкэлээх, сиэх быһаҕастаах араҥас ырбаахылаах, атаҕар хара сандаалыйалаах. Дьахтар отут түөртээх-биэстээх, лэппэллибит кылгас хара баттахтаах, уһун-синньигэс харатыҥы сирэйдээх, кыараҕас да буоллар, уоттаах харахтаах, курбуу курдук быһыылаах-таһаалаах, чараас сиидэс ырбаахылаах. Миитэрэй Сэмэнэбис олорбут сириттэн ойон туран, дьиэҕэ киирбит дьоҥҥо утары хааман тиийэн, уҥа илиитин эйэлээхтик тоһуйа уунна: — Дорообо, быраат... Доҕоргун кытта билиһиннэр эрэ... — Дорообо, Миитэрэй. Шураа, бу убайым — Миитэрэй... — Миитэрэй Семенович Максимов, — диэтэ биирдэстэрэ кыл- гастык, онуоха эдэр дьахтар илиитин утары ууна-ууна:

— Ити аата билистибит, олус үчүгэй, — диэтэ. — Чэ, оҕолоор, кэлиҥ, эбиэттээҥ, — эдьиийдэрэ Маарыйа эмээхсин эҥээриччи тардан аһылыкка ыҥырда. Остуол тула олорон аһааһын буолла, Оппуонньалаах Шура соккуойтан тэриэлкэлэригэр баһан ылан уурунан, аһаан бар- дылар. Балачча саҥата суох олоро түһээт, Миитэрэй кэпсэтии- ни саҕалыыр: — Быраат, аны кэргэннэммит киһи быһыытынан, олох- хун хайдах оҥостор, тугунан дьарыктанар санаалааххын? — Маҥнай үлэ булбут киһи... — Ол сөп, үлэтэ суох олох — олох буолбатах. — Манна ханна да үлэҕэ ылымаары гыннылар, хаайыыга олоро сылдьыбыппыттан иҥнэллэр. Олох бүппүт киһинэн ааҕаллар быһыылаах... — Оннук да ханна барыай... тулуйаргар тиийэҕин. — Саас дойдубар Мэҥэлээххэ сылдьыбыппар оҕо сааһым доҕотторо: "Манна кэл, коллективнай хаһаайыстыбаҕа тутууга көрдөс, онно кыаллыбатаҕына, рабочайдаа", — дэспиттэрэ. — Дьэ, ону хайыыр буоллугут? Аны иккиэн биир сүбэнэн сылдьар буоллаххыт, — Миитэрэй сэҥээрбиттии ыйытар. — Төрөөбүт дойдуга тахсан үлэлээн көрбүт киһи... — Мин урут ыанньыксыттаабытым, сүөһү көрүүтүгэр үлэлиэхпин сөп, — кэпсэтиигэ Шура, арыылаах килиэби бэрт минньигэстик сии-сии, кыттыһар. — Оппуонньаа, оччотугар олохтоох салалтаны кытта кэп- сэтиһэ сырыттыҥ дуо, туох диэтилэр? — Кэпсэтэ иликпит, толкуйданабыт... Барыта олус судур- гу буолбата буолуо, биһигини хайдах көрсүөхтэрэй, үлэҕэ ылымаары тииһиэхтэрэ суоҕа дуо? — Оппуонньа саарыыр санаатын аһаҕастык арыйар. — Аҕа», Доропуун, сэрии кэмигэр, сут-кураан сылларга, бирисидээтэллээбитин, дьоно тыыннаах буолалларын туһу- гар доруобуйатын харыстаммакка үлэлээбитин кырдьаҕастар өйдүүр буолуохтаахтар, онуоха мин тылбын тиэртэхпинэ, үлэҕэ ылыахтара. Ол эрээри кинилэр эрэллэрин толоруохха наада. — Ол аата тугуй? — Оппуонньа өйдөөбөтөхтүү ыйытар. — Ол аата үлэ дьиссипилиинэтин кэһиини таһаарыа суох- тааххын: үлэҕэ хойутааһыны уонна борогуулу... үлэ кэмигэр арыгылааһыны... — Мин ардыгар бэйэбиттэн бэйэм куттанабын, баҕарбыт баҕабын уонна эппит тылбын кыайан толоруом суоҕа диэн,— Оппуонньа кэтэҕин тарбанан ылла. — Урукку олохпун тосту тупсарар ыарахаттардаах буолара буолуо. — Барыга бары баҕа баара быраап, онуоха эр киһилии кытаанахтык быһаарыныахха наада. Быһата, "эттим — бүттэ" диэн курдук. — Эн чэпчэки баҕайытык этэҕин да, ону кыайарым саар- бах. Ардыгар эппит тылбар кыайан турааччым суох ээ... — Чэ, быраат, мин дьиэлээри ыксаан олоробун, онон үс хонон баран биһиэхэ күүлэйдии тахсьш. Бүгүҥнү кэпсэтии- ни онно салгыахпыт, онуоха диэри сыта-тура толкуйданын\ Онтон дойдубутугар Мэҥэлээххэ тахсан олохсуйарга быһаа- рыннаххытына, мин тахсыһа сылдьыам уонна үлэҕэ ыларга кэпсэтиһиэм. — Сөп, өйдөөтүм, — биирдэстэрэ сөбүлэһэрдии төбөтүн токгхох гыннарда. — Арба мантан 5 чаастаах теплоходунан тахсаарыҥ, мин Аллараа Бэстээххэ массыыналаах кэтэһиэм, — Миитэрэй Сэ- мэнэбис олорбут сириттэн туран, Оппуонньаны уонна Шура- ны кытта илии тутуһан бакаалаһар, онтон эдьиийин Маа- рыйа эмээхсин төбөтүн түөһүгэр сыһыары тутан туран: — Эдьиэй, эбиэтиҥ иһин баһыыба, аныгыскы көрсүөххэ диэри. Аны хаһан куорат эбэҕэ киирэрим биллибэт. Биһиги ардыгар өрөбүл да күммүтүгэр кыайан өрөөбөт үлэлээх дьом- мут. Кырдьыма, ыалдьыма... — Тоойуом, үчүгэйдик сырыт, Айыы Тойон таҥара эһиги- ни өрүү үтүө хараҕынан көрдүн, арыаллыы-араҥаччылыы сырыттын, — быраатын, бинсээгин уолугуттан тардан ылан, сүүһүттэн сыллыыр. — Чэ, көрсүөххэ диэри. — Миитэрээй, кырдьык, бу дьоҥҥо көмөлөс эрэ. Эн тыл- гын быһа гыныахтара суоҕа. Баҕар, дойдуларыгар тахсан киһилии үлэлээн-хамсаан, олох олороойоллор. — Сөпкө этэҕин, көмөлөһө сатыаҕым, — ука илиитин өрө уунан иккистээн бакаалаһан, улахан спортивнай суумкатын санныгар иилэ быраҕан, тахсан барда. Автобус тохтобулугар баран иһэн: "Киһи биирдэ бэриллэр олоххо олохтоохтук сыһыаннаһан, сүрэҕэ сөбүлээбитин эрэ батыспакка, өйүнэн буһаран-хоторон, сыана быһынан, толкуй тобулан, ойох ылан, оҕо төрөтөн, үлэлээн-хамсаан, киһи буолан төрөөбүт иэһин төлөөн ааһыахтаах", — дии санаата. Нэдиэлэ үһүс күнэ. Махсыымап хирург күнүс дьиэтигэр эбиэттии кэллэ. Кэргэнэ Татьяна Романовна оскуолатыттан кэлбит. Ийэлэрэ Өрүүнэ эмээхсин, уоллаах кийиитэ төһөҕө кэлэллэрин билэр буолан, күнүскү аһылыгы остуолга өрүү тардыбыт буолааччы. Онон олоро түстүн да аһаан бараҕын. Ийэлэрин көмөтө ити эрэ буолуо дуо, хайа, оҕолорун көрбүтэ- истибитэ, улаатыннарсыбыта. Кини баар буолан, күн бүгүнүгэр диэри дьиэ үлэтэ диэҥҥэ ханньары тартарбакка, үлэ эрэ диэн баран сүүрэкэлэһэ сырыттахтара. Дьиэ ис үлэтин сорохтор үлэ дии санаабаттар, дьиҥэр, ол саҕа бириэмэни сиир, күннэтэ бүппэт түбүктээҕи билбэппит ээ. Чэ, холобур, аһылык бэ- лэмнээһинэ, иһит сууйуута, дьиэни көрүү-истии, сууйуу-со- туу, муус киллэриитэ, мас хайытыыта уонна таһыыта, оһох оттуута уонна ону кэтээһин, таҥас сууйуута уонна өтүүктээ- һинэ да, оҕону көрүү да буоллун. Ити барыта тус-туспа үлэ, истиэххин баҕардаххына, идэ да диэххэ сөп. Бэл хас биирдии- лэригэр анал общественнай тэрилтэлэр бааллар буолбат дуо? — Оҕолоор, кэлиҥ, аскыт тымныйа илигинэ аһааҥ. Бүгүн куурусса буутуттан миин буһардым, тоҕо торуой эрэ оҥорул- луохтааҕый? — ийэлэрэ аһата ыҥырар. Миитэрэй илиитин сууна турдаҕына, Татыйаана сибэкки ойуулаах сиэдэрэй халаатын кэтэн, утуйар хоһуттан таҕыс- та. Остуолга тэҥҥэ кэриэтэ кэлэн, минньигэс итии миини иһэн бардылар. Оҕолоро оскуолаттан кэлэ иликтэр, кыыста- ра сотору бүтэр, уоллара эксээмэн туттараары сылдьар. — Миитэрээй, бүгүн үлэҕиттэн эрдэ соҕус көҥүллэтэн, Аллараа Бэстээххэ бараргын умнубатыҥ ини? — Татыйаана кэргэниттэн ыйытта. — Өйдүүбүн, өйдүүбүн... Кылаабынайбар эппитим, Ро- ман Павлович ылыммыта, киһи кыһалҕатын ылынар, өйдүүр, үлэһиттэригэр көмөлөһө сатыыр салайааччы быһыытынан убаастаныан убаастанар. — Били Оппуонньа уол аах кэлэллэрин этэҕит дуо? — ийэлэрэ кэпсэтиигэ кыттыһан, хас биирдии тылын унаарыч- чы тардан ыйытта. — Ону, ийээ... хата, куораттан аан маҥнай кэлэр ыал- дьыттарга сонун соҕус аста астаар эрэ, — уола көрдөһөрдүү саҥарда. — Мин маҕаһыышга сылдьан халбаһыы, сыыр энин ылыам этэ. Кыһыл арыгы ылар буоллаҕым дии? — Татыйаана дьонун сирэйдэрин-харахтарын көрбөхтүүр. — Сөпкө этэҕин, хайдах онтуката суох сатаныай? — Миитэрэй быһаара охсор. — Хайыаххыный... аны арыгыта суох көрсүһүүнү көрсүһүү диэбэт буолан тураллар. Онон биир буокката да ыл ээ, биир- дии эмэ үрүүмкэни иһиэхтэрэ буоллаҕа дии, — ийэлэрэ бүтэ- һиктээхтик быһааран кэбистэ. — Тыый, үлэ чааһа буолара чугаһаабыт, мин билигин массыынабын илдьэн, үлэбиттэн Бэстээхтиэм. Сэттэ саҕана кэлэр инибин,— диэбитинэн Миитэрэй олорбут сириттэн тур- да. — Ийээ, минньигэс эбиэтин иһин махтал. — Миигин оскуолабар быраҕан аас, — Татыйаана Миитэ- рэйи соруйар. — Ийээ, баһыыбаҕа мин эмиэ кыттыһабын. Сайын оскуола оҕуруотун көрөргө-истэргэ анаммыт оҕолор- бун кытта кэпсэтиһэрдээхпин, онон кыратык хойутуурум буолуо. Татыйаана утуйар хоһугар киирэн, халаатын устан, көстүүмүн кэтэн таҕыста. Миитэрэй массыынатын собуот- таан, олбуор таһыгар таһаара охсубут. Кэргэнэ кэлэн олоро- рун кытта, аргыый айаннаан барда. Кэннилэриттэн үрүҥ күдэн биллэ-биллибэттик өрүкүйэн истэ...