Былыргы дьыллар быыстарыгар

Материал из Саха Тыла
(Различия между версиями)
Перейти к: навигация, поиск

Версия 19:22, 10 марта 2008

"Былыргы дьыллар быыстарыгар"

СОДУОМНААХ
Күһүҥҥү хараҥа түүн. Ардах ыаҕастаах уунан кутар. Түспүтэ хас да хонно. Силтэһин Силип тойонун аахха кэлэн иһэр. Этэрбэһин устан, даба баккытын тобугун үөһээ өттүнэн ньыппарынан кээспит. Куоһаахха үктэннэҕинэ, суол бадараана сототун ортотунан кэһиллэр. Силип сис тыаны мүччү түһэн Арыылаах алаас хоту халдьаайытыгар тиийэн кэллэ. Киһи уҥуохтаах тумул үрдүттэн баай ыал оһохторун кыыма оргуйан олордо-Дьиэ диэкиттэн итии салгын илгийэн сабыта биэртэлээтэ...
Силтэһин суол кытыытыгар баар ампаардаах киһи уҥуоҕар туораан таҕыста. Илиитин иминэн бигээн, эмэҕирбит дүлүҥ сытарын булан, олорунан кэбистэ. Киһи уҥуоҕун ампаарын тулатыгар үүммүт дороххой отунан атаҕын ыраастанна уонна этэрбэһин кэттэ. Арыый кураанах буолаарай диэн, туран суол ойоҕоһунан хаампытынан барда.
Силип тойоно Аадаҥ оҕонньор — нэһилиэк сиһэ. Ону ааһан, кинини бүтүн улуус даҕаны ытык кырдьаҕаһа диэххэ сөп. Арамаан оҕонньору, саба быраҕан, биэс сүүсчэкэ сүөһүлээх буолуо дииллэр. Аҕата, аатырбыт Накыйбах баай, муҥутаан, тоҕус сүүс тоҕус уон тоҕус сүөһүлэнэрэ үһү. Кини сааһын тухары биир тыһыынча сүөһүлэнэргэ мөккүһэн баран кыайбатах. Хаста да ойуун кыырдара сылдьыбыт. Саамай кэнники ойууна Уордаах Дьөһөгөйгө тыыннаах сылгыта үүрдэр диэн сүбэлээбит. Ону ылынан, Накыйбах Үрдүк Улаан диэн ааттаах атыырын бэйэтиниин сүүрбэ сэттэ үөрдээн (үс тоҕус сылгы оҥорон) тоҕус үрүҥ ураҕастаах киһинэн Хотонньо дьаарбаҥкатын суолунан үрэх баһыгар кыйдаппыта үһү.
Ол даҕаны туһалаабатах. Атах балай барбыт сылгы-лар эһэ-бөрө сиэҥэ буолбуттар, сорохторун айанньыттар, булчуттар булан мэй гыммыттар. Атыыр бэйэтэ, сэттэ биэни батыһыннаран, дойдутугар төннөн кэлбит. Ону оҕонньор, кырдьаҕастар сүбэлэринэн, күһүн муус тоҥмутун кэннэ чардаат аллартаран, күөлгэ тимирпит. Ол күөлү кэлин «Атыыр тимирбит» диэн ааттаабыттар, кини билигин да баар.
Нөҥүө дьылыгар аны сылгы дьаҥа турбут. Оҕонньор сылгытын оччугуй аҥара өлөн, көмүс да биир кө-дьүүһэ суох, толооҥҥо дагдайан хаалбыт. Аҕыйах сылынан Накыйбах бэйэтэ морбойбут.
Силтэһин эһэтэ — Накыйбах хамначчыта, аҕата — Аадаҥ хамначчыта этилэр. Силип бэйэтэ эмиэ Аадаҥ Арамаан хамначчыта, оҕонньор дьаалы хайа талбытынан дьаһайар киһитэ. Арамаан оҕонньор икки уоллаах. Улахан уол, Кууһума, эмискэ өйүнэн ыалдьыбыт. Ол иһин Силиби мааҕыын сарсыарда ыҥыттарбыт этилэр.
Силтэһин олбуорга чугаһаан кээлтигэр — үс-түөрт ыт биирдэ өрө маргыйа түстэ. Ампаар дьиэ түннүгэ күп-күндэлэс, кутурук балаҕан эмиэ уоттаах, аана тэлэччи аһыллан турар. Олбуор ортотун диэки ырыа былаастаах хаһыы дуорайан ыла-ыла мэлийэн хаалар. «Бу киһи күүскэ ыалдьыбыт быһыылаах!» диэн санаа Силипкэ элэс гынан ааста. Кини балаҕаҥҥа кии-рэн, оһох чанчыгар саҥата суох турда. — Хара буор, киспэйэ сытыйаҥҥын, бу туох ааттаах бачча үлүгэр хойутаатыҥ?! Алдьархай бөҕөнү оҥоттордуҥ,— дьиэлэөх хотун Настааччыйа эмээхсин, ытыы-ытыы, мөҕө тоһуйда.
«Туох алдьархайа тахсыбыт буоллаҕай?» дии саныы-саныы, Силип суол аанынааҕы ороҥҥо барда.
Дьиэҕэ биир да эр киһи суох. Эмээхсини кытта икки-үс хамначчыт дьахтар бааллара, арбы-сарбы буолан, саҥаларыттан матан олороллор.
— Күтүр өстөөх, ити орону харабыллыы кээлтиҥ дуо, бар, титииккэ тахсан, дьоҥҥо көмөлөс!— диэтэ эмээхсин, утаакы буолан баран. «Киһилэрин онно хаайбыт буоллахтара дуу?»— дии саныы-саныы, Силип тиэргэҥҥэ барда. Олбуору тахсарын аҕай кытта, Аадаҥ уонна Муҥур Уола диэн, оҕонньор хос моонньоҕо киһи, көрсө түстүлэр.
— Төнүн, төнүн, манна ханна бардыҥ, эйигинэ да суох, бэйэлэрэ кыайыахтара!—Аны Арамаан оҕонньор баргыытыы көрүстэ.
Силип, биир тыла суох, дьиэҕэ төнүннэ. Муҥур Уола, оҕонньортон хаалан, Силтэһини ситэн кэллэ.
— Кууһума кутурук ампаарга баар, онно бара охсуоҥ үһү. Дьэ иэдээн бөҕөнү оҥордо: биир титиик сүөһүнү кэрдэн кэбистэ. Уолаттар ити билигин ону астыы сылдьаллар. Наһаа ынырык!— киһи, сибигинэйэн кэпсии-кэпсии, тыын быһаҕаһын тыына истэ.
— Сүөһүнү диигин дуу? Ол хаһан?
— Мааҕыын, киэһэлик соҕус.
— Хайдах туттугут?
— Бэһиэ-алтыа буолан оҕуурдаан. Биир кирис өтүүнү быһа түһэн кэбистэ.
— Сүгэтин хайдах ыллыгыт?
— Хата, баччаҕа тиийиэххэ, сүгэтин быраҕан кэбиһэн баран, тиэргэн иһигэр, кылана-кылана, төттөрү-таары сүүрэ сылдьыбыта. Дьэ дьулаан суол!— Кутурук ампаарга чугаһаабыттарыгар, киһилэрэ ампаар истиэнэтин илиитинэн-атаҕынан үнтү кулуур тыаһа иһилиннэ. Икки харабыл киһи баара, куттанан, аантан туора ыстаннылар.
Силип ампаар ааныгар тиийэн олорунан кэбистэ, Муҥур Уола били дьоҥҥо холбосто. Сотору, лүҥсүүр уурайан, им-дьим буола түстэ. Утаакы буолаат, эмиэ арбыйан турда, онтон, хаптаһыны таһыйар курдук, күлэн чачыгыраата. Сотору күлэрин тохтотон, кутуран куллуһутта: «Туора туоһахталаах кыталык элэмэс кытыт биэни сэттэ идимэрдээх иирэр табык быатынан иҥнэри тэһииннээн, быһа кыбыйдарбын, оҕолоор!»
— Кууһумаа, бээ тохтоо эрэ... Атаһыҥ — мин кэлэн олоробун ээ,— диэтэ Силип оргууй аҕай.
— Оо, абам, абаккам эби-и-ит!— киһи, хаһыыра түһээт, ааны тэбэн кытыаһыннарда. Халыҥ баҕайы мас халҕан аллараа наарбата икки сиринэн быта курдук барда, үөһээҥҥитин олуктара хабылыта ыстанна — аан үрэллэ түстэ. Кууһума кэлгиэтэ суох эбит — Силнп хонноҕун аннынан соҕотохто курбас гынан хаалла.
Силтэһин кэнниттэн эккирэтэн тибигирэйдэ. Үс үүт бүтэйи үрдүнэн көтөн күдээриттилэр...
— Киһи куотта, алдьархай буолла, сэрэниҥ!—Силип сүүрэн иһэн хаһыытаата.
— Сүгэм ханнаҥый, сүөһүлэрбин аҕалыҥ, кы-ыых!— аны Кууһума кыланна.
Итини дьиэҕэ истэннэр, улахан айманыы буолла, ааны хатыы оҕустулар.
Кууһума титиик диэки баран иһэн, төттөрү бугуйан, олбуору эмиэ үрдүнэн ойон, дьиэ ааныгар кэлэн кэтиллэ биэрдэ.
Силтэһин, сиирэ-халты харбаспытынан кэлэн, тугу да оҥотторор бокуой биэрбэккэ, киһини синньигэс биилиттэн харбаан ылла. Кууһума онуоха, эмискэ үлүгэр, Силтэһин икки харытыттан тайанан, үөһэ диэки сулбу ойдо. Ол ойуутугар мүччү-хаччы харбатан, салыҥнаах сордоҥ курдук, ньылбы туттаран кэбистэ. Инньэ гынан, иккиэн уунутары буолсуһа түстүлэр, ол кэннэ, биил аҥаардаһан тустан эрэрдии, хапсыбытынан бардылар. Харсыылаах атыыр оҕустардыы тэбис-тэҥҥэ хадьыктаһан, үнтү бачыгыратыһа сылдьан, куустуспутунан, охтон түстүлэр. Хардары-таары төбөлөрүнэн хойуостанан, хаста даҕаны үрдүлэринэн бырахсан куһурҕатыстылар. Тиһэҕэр, Силип үрдүкү буолан, Кууһуманы сиргэ ыга баттаан сытта.
— Быата аҕала охсуҥ!
Кууһума тилэхтээх кэтэҕинэн тиэйэн, өрүтэ кэдэрийэн тахса-тахса, Силипкэ тииһинэн түһэн сыыһа хадьырыйталаан ылаттаата. Силтэһин, туох баар күүһүн муҥунан түллэ түһэн баран, кинини өрө баһан ылан умса бырахта. Киһи доргуйан, дөйө быһыытыйда. Былыргы баай ыал мааны оҕолоро буолан, Кууһума баттаҕын хаһан да кырыйбатахтара. Онтун утаһыннарынан Силтэһин Кууһума икки илиитин сис тутуннара, кэдэрги кэлгийэн кэбистэ, икки атаҕын ыга кыпчыйда уонна, сохсо курдук, хам баттаан сытта.
Балай эмэ буолан баран дьиэттэн дьэ таҕыстылар. Хас да киһи бэркэ сэрэнэн, хатыс быа аҕалан биэрдилэр. Дьоҥҥо көмөлөһүннэрэн Силип киһитин дьэ үчүгэйдик кэлгийдэ уонна дьиэҕэ көтөҕөн киллэрдэ.
— Оҕобун сэрэнэн тут-хап, кыайар уола. Алыс наһаалаамаҥ. Киһи аатыттан аһараары гыммыккыт. Ыарыыны кини бэйэтинэн көрдөһөн ылбатаҕа. Оо, оокком сыыһа!..— Настаа эмээхсин ытыһынан хараҕын сотунна.
Арамаан оҕонньор, сырайа, күһүҥҥү ый курдук, дьэс кыыһан баран, көхсүн этиппэхтээн кэбистэ.
Киһилэрин, ийэтэ этиитинэн, ортоку ороҥҥо харалаах тэллэххэ сытыардылар. Силип кини аттыгар олордо.
Кууһума кыыһыран, мэктиэтигэр, сырайыттан-хараҕыттан уот тырымта-тырымта, босхолоноору мөхсөр. Кэлэн баттыы саба түспүт дьону өрүтэ сүгэн көрөр да — кыайбат. Онтон, аҕатын таба көрөн, киниэхэ туһаайан, хаһыытаан бытарытта:
— Ампаар айах, киэр буол, тыыммын-быарбын ыгыма!
Оҕонньор саҥата суох, түгэх дьиэҕэ киирэн хаалла. Киһи арыый нус буолан, уоскуйарга дылы гынна уонна:
— Бу туох ааттаах элбэх дьоно муһунна?— диэтэ. Ол иһин хамначчыттар иһирдьэнэн-таһырдьанан тарҕаһан, дьалты барыталаатылар. Кууһума чугаһыгар Силтэһин уонна Муҥур Уола хааллылар. Силип төһө да кэлгийдэр-хайаатар, Кууһума киниэхэ тоҕо эрэ кыһаммат курдук туттар. Кырдьаҕастар ону: «Ити абааһыта баһыйтаран, толлор быһыылаах»...— диэн, кистээн ибир-сибир сибигинэһэн тойоннууллар. Настаа эмээхсин кытыйаҕа арыылаах саламаат кутан аҕалла уонна уолугар, ааттаһардыы, эттэ:
— Тукаам, саламаат сыыһа амсайа түспэккин ээ. Уола тугу да өйдөөбөтөх быһыынан, саҥата суох сытта. Ийэтэ киниэхэ өссө чугаһаата.
— Кукаам, саламаат сыыһа...
— Бу кыламана суох кыыда маҕан хайа дьахтарый? Гитииккэ ыҥырар дуу? Сүгэм?—киһи эмиэ хараҕа уоттанан, хаана быһытталанан кэллэ, олоро түһэн, дьигиһийтэлээн ылла.
Эмээхсин кэннинэн тэйэн биэрдэ. Муҥур Уола, бара оҕус диэн, илиитинэн имнэммитигэр: «Бэйэ, оргууй буол! Миигин оҕобунан куттаама!»— диэн эмээхсин кыыһыран кэбистэ. Онтон саламаатыттан үс төгүл уок-ка кутан күлүм гыннарда уонна улахан дьиэҕэ киирэн хаалла. Силтэһиннээх киһилэрин таһыгар иккиэйэх буола түстүлэр.
Кууһума ыалдьыбыта биллибитэ икки эрэ хонно. Кинини маннык ыалдьыа диэн киһи түһээн да баттаппатах суола. Муннугар биирдэ эмэ тумуу да киирбэтэх, чэгиэн-чэбдик бэйэлээх, наһаа үчүгэй майгылаах, сүүрбэтин саҥа туолбут уолан киһи бэрийэр бэрдэ этэ. Уол бастаан, саҥата-иҥэтэ эмискэ мэлийэн, кими да кытта кэпсэппэт кэриэтэ буолбута. Күнү оннук туораабыта, киэһээтигэр кэлэн, сотору-сотору иһиирэр үгэстэммитэ.
Өлүү этин, быһахтаммакка, тииһинэн сиэбитэ.
— Бу туох кэбин кэбилэнэҕин. Киһилии аһыыры умуннуҥ дуу, тугуй?!—Аҕата, кынчарыйа-кынчарыйа, күргүйдээбитэ.
— Умнан. Эһэ-бөрө буолуохпун баҕарабын ээ.— Кууһума олус холкутук хардарбыта. Ол онон бүппүтэ, айдаана суох аһаабыттара. Сарсыарда туран таҥнан, суунан, үчүгэйдик аһаата. Ийэтэ, аҕата, атын да дьон кэпсэтэн көрдөхтөрүнэ, саҥата суох, мичээрдээн эрэ кэбиһэрэ. Сорохтор, оонньуу оҥостон, дьиибэлэнэр быһыылаах дии санаабыттара. Сорохтор оҕонньортон дуу, эмээхсинтэн дуу кыыһыран, куттуурун быһыыта буолуо диэн сэрэйбиттэрэ. Арамаан оҕонньор букатын да баарды оҥостон, куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбатаҕа. Арай Настаа эмээхсин сүрэҕэ-быара, тугу эрэ билбиттии, бүтэйгэ нүөлүй-тэлээн ылбыта.
Кууһума киэһэ чэйин испэтэҕэ.
— Тоойуом, тоҕо аһаабаккын, туох буоллуҥ?— диэбитэ эмээхсин, оҕотун диэки бэркэ сэрэммиттии көрөн олорон, сылаастык-сымнаҕастык.
— Ээ суох, бэйэм. Хайдах эрэ баһым ыалдьар... Онуоха кыра уол, Ньукулай:
— Ийээ, уолуҥ ойох ылыан баҕарбыт буолбат дуо, ойохто булан биэр ээ!— диэбитэ. Атаахтаан ол-бу буолар диэн, кини убайыгар улаханнык кыһыйар, кыыһырар этэ.
— Ойох көрдөөбүппүн, бэйэ, оҕобор биллэриэм.— Кууһума инитин диэки хатыылаах хараҕынан көрбүтэ уонна оронугар тиийэн таҥастыын сыппыта. Сотору муннун тыаһа баччыгынаабытынан барбыта.
Киэһэ ким эрэ — оыгынньахтаҥан утуй диэн — кинини уһугуннаран көрбүтүгэр, хабырына-хабырына, иҥиэттэн эрэ кэбиопитэ.
— Туруорума, туруорума, доҕор! Дьиикэй, иктэ буолан, сыттын.— Ньукулай уһугуннарбыт киһини үүрэн ыыппыта.
— Күтүр өстөөх, иһигэр туох ааттаах туора муостааҕа киирдэ.— Настаа эмээхсин кыра уолун мөҕөн ботугураабыта.
Түүн эмискэ үлүгэр, тыас-уус, айдаан буолбута. Кууһума туран кэлбитэ уонна инитэ иттэннэри түһэн утуйа сыттаҕына, үрдүгэр ыстанан тахсан, үнтү лигийэн биэрбитэ. Бэйэтэ буоллаҕына: «Ойох көрдөөтүм»,— дии-дии, бокуойа суох күл да күл буолбута. Бэйэтэ да утуйбакка, дьону да утуппакка, Кууһума халлаан сырдыар диэри быһа күлэн тахсыбыта. Онтон тэитэрэн бары туран кэлбиттэрэ.
«Киһибит төбөтүнэн ыалдьаары гынна быһыылаах»,— диэн кистии-саба кэпсэппиттэрэ. Утаакы буолбакка, Кууһума ыалдьыбыта, кырдыык, биллибитө. Иирбит киһи күүһэ-уоҕа икки төгүл өбиллээччи дииллэр. Ол иһин Кууһуманы тутар-хабар олус кутталлаах, дьулаан суол этэ. Онон-манан аралдьытан, биллэрбэккэ, сүгэни-быһаҕы кистээбиттэрэ. Улахан ардах буолан уонна киһи ыалдьан, хамначчыттар үлэҕэ барбатахтара. Дьиэ киһи бүтүннүү кинини кэтиир-маныыр курдук туттарын билэн, Кууһума кыйахаммыта:
— Миигин тутаары гынаҕыт дуо? Чэ кэлиҥ, тутуҥ!—оһох иниинэөҕи кирээккэ маһы быта курдук үнтү тардан түһэрбитэ. Аһыйбыт оүөгэй, хатарылла ууруллубут -иэдьэгэй, төһө өмэ өртөн мунньуллубут тымтык-дьиэни орто хотоҕоһунан ыһыллыбыта. Хайдах да гынар кыах суоҕа Эр дьон дьалты баран биэрбиттэрэ, дьахталлар дьиэни хомуйбуттара.
Арай Настаа эмээхсин, ытамньыйа-ытамньыйа, уолун ааттаабыта:
— Тоойуом, бу туох дьаабытын дьаабыланныҥ? Айыы-кэйии... Тохтоо даа!.. Уоскуйа түс даа!..
Кууһума ийэтин тыльш истэргэ дылыта. Киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, иһииртэлээн ылаттаабыта. Ол эрээри сотору-сотору инитин уонна аҕатын сураһара, кинилэри саанара, өлөртүөх буолара. Ньукулай көччөххө саалана диэн барбыта. Арамаан оҕонньор үбүн ампаарыгар саһан, олуурданан сытара. Дьахталлар түөртүүр ынаҕы ыы тахсыбыттара. Дьэ ол сырыттахтарына буолбута били киэҥ алдьархай: иирбит киһи биир титиик сүөһүнү кэрдэн кэбиспитэ.
Итинтэн төрүөттээн, Кууһуманы кэлин Содуомнаах диэн ааттаабыттара.
Содуомнаах ыалдьыбыта сыл буолан эрэр. Кыһыны быһа хаайыыга тутуллубута. Арыт биэстии-алталыы хонукка, аһыыр ас, утуйар уу диэни билбэккэ, түөрт эркини кытта өрө тустан тахсар. Онтон сэниэтэ эстэн, икки-үс хонукка хаайыытын аҥаар муннугар, таҥас курдук, сытар. Хас да төгүл ойууннаппыттара. Саамай кэнники, быстар саас, уу-хаар тахсан эрдэҕинэ ааттаах-суоллаах Ньоҕурук ойууну аҕалан кыырдарбыттара. Ньоҕурук иирээн төрдүгэр ытык ыспыта — чоккуруос харахтаах кыһыл буулур биэни арбаабыта. Ыарыһах онтон арыый буоларга дылы гыммыта. Бастаан өй аҥаар-даммыта. Таҥаһын таҥнар, сирэйин суунар, үчүгэйдик аһыыр этэ. Онтон таһырдьа тахсан, босхо сылдьар үгэстэммитэ. Сайын сайылыктарыгар Харбалаахха көһөн кээлтэрэ.
Харбалаах илин күөлүн тумулугар, күөлү өҥөйө үүммүт икки аарыма тиит баара. Кууһума ол тииттэргэ, хатырыктарын хастыы суоран, килиин сүгэнэн оҥута охсон, киһи сирэйдэрин оҥортообута. Аттыларыгар баар биир арыый ньымньа тиит кылаан чыпчаалыгар ыттан, мас ынах оҥорон баран, түһэригэр мутугун барытын дьукку солоон кэбиспитэ.
Ити курдук сылдьан, эмискэ, бэргээн хаалбыта. Эмиэ сүгэнэн-быһаҕынан тииһэр идэлэммитэ. Хараҕа сып-сырдырҕас уоттаммыта. Күлэрэ хатаныттан киһи этэ салаһара. Аадаҥнаах Силтэһини ыҥыртаран ылбыттара: Кууһуманы соҕотох Силип эрэ баһыйа тутара.
Киһи тыына-быара ыгыллыах, бадыкы-бүдүкү киэһээтэ эргийбитэ... Халлаан дириҥэр, уулаах былыт кэтэҕэр, дөрүн-дөрүн, этиҥ ньириһийэрэ, чаҕылҕан күлүмнүүрэ.
Аадаҥ оҕонньордооххо дьон бөҕө мустубута. Бу киэһэ Сабырыкы ойуун кэлиэхтээҕэ. Кини, аар-саарга ааттаппатах, аптаах-хомуһуннаах, улуу ойуун. Өһөөбүт ыалыгар хоно сытан, «эттэнэн» кэбиһэр идэлээх үһү.
Сарсыарда моонньоох баһа сөбүргэнэҕэ, бууттаах холо суол ааныгар сытар буолар үһү диэн кэпсииллэр. Сааһын тухары сирэйин суумматах, баттаҕын, бытыгын, тыҥыраҕын кырымматах киһи. Онтуката сирэйэ бүтүннүү бар түү, иэдэһин кирэ тооронон түһэр халыҥ, илиитин тыҥырахтара, көтөр тыҥыраҕын курдук, иһирдьэ баҕыырданан, тарбахтарын сүрэхтэригэр батарыта үүнэн киирбиттэр.
Эбиитин, былыр эдэригэр, боронтуус өлүү буолбут. Онтун саппарыыс отунан эмтэммит. Ол эмин харыстаныытын кыайбакка, хаҥас таныытын аттынан үөһээ уоһугар түү мээчик саҕа эт бэргэлээх. Оттон уоһа буоллаҕына, икки илин тииһэ килэйэ сылдьар гына, улахан тыраҕастаах.
Эмискэ, «оҕонньор иһэр» дэстилэр. Дьон бары им-дьим буола түстүлэр. Өр соҕус күүттүлэр. Оҕонньордоро кэлиэхчэ кэлэн биэрбэтэ. Ол олордохторуна, Муҥур Уола Борукуоппай тиийэн кэллэ. Борукуоппай ыксаллаах сырыыны сылдьан —ойууну баран бэйэтинэн аҕалбыт. Онон кини, улахан бэйэлээх, кыра-хара дьоҥҥо кынчайан да көрбөккө, түгэх дьиэҕэ быһа ааста.
Силтэһин аан быыһынан көрдөҕүнэ, Муҥур Уола Аадаҥ оҕонньор кулгааҕар өр соҕус тугу эрэ сибигинэйдэ. Сабырыкы кырдьаҕас Саҥа Балык хоту тумулугар кэлэн түһэн хаалбыт. Ол тумулга урут икки улуу ойуун төрөөбүтэ үһү. Билигин аиы Сабырыкы төрүөн баҕарбыт.
— Аны күһүн добдурҕа саҕана ойуун буолбутум түөрт уон түөрт сылын туолар. Ол туолуутугар оройунан харахтаах, уолугунан айахтаах, төттөрү ханьыылаах, түҥнэри сүргүөхтээх өлүү бидьий балыгын төрөтүөх-тээхпин. Оччоҕо, тириим тэнийэн, уҥа ылгын таас ойоҕоһум үүнүөхтээх. Ол үүннэҕинэ, орто дойду ойууна кыайан сиэбэккэ, үйэбин моҥоон өлөн баран, үөһэ дьабыммар көтүөхтээхтшн. Дьэ, мин бэйэлээх, киэҥ киэлим бэркэ киэптэннэ, уҥуоҕум-сүһүөҕүм олус ыараата. Араа-һа, эрдэлээн «оҕолоноору» гынным быһыылаах,— диэн буолбут ойуун туран.
— Улуу ойуун төрүүрэ аанньаҕа буолбат. Дьоммут сүгүн олорумаары гыммыт бэйэккэлэрэ буоллаҕа,— мустубут дьон быыһыгар оҕонньоттор ботугурастылар.
Нэһилиэк кинээһэ Лэкээрис Лэгэнтэй, Муҥур Уола Борукуоппай биир - билээги арыгыланан, атах эттэнэн Саҥа Балык тумулугар аттаннылар. Ити аата хайдах эмэ гынан атын сиргэ, кэнники «оҕолон» диэн, оҕонньору ааттаһа-көрдөһө бардахтара...
Дьиэ таһа улам хараҥаран истэ: күн киирдэ быһыы-лаах. Хамначчыт, чаҕар өттө, атах-бытах дьон иэдьэгэйдэрин сии, бутугастарын иһэ — аһыы бардылар.
Кэмниэ-кэнэҕэс, ойуун дьэ кэллэ. Такымынан накыгыр, арҕаһынан нүксүгүр, үрдүк уҥуохтаах, улахан оҕонньор эбит. Сабырыкыны түгэх дьиэҕэ аһаран, хардаҥ эһэ тириитэ олбохтоон, бастыҥ ороҥҥо олортулар.
Киэһээ аһылык буолла. Ойуун икки илии хаһалаах баайтаһын биэ түөрт ойоҕоһун ууран биэрбиттэрин сиэн уоһун, сэҥийэтин ньолҕоруччу соттон кэбиһэ-кэбиһэ, кэпсии олордо:
— Былыр күннээн кыыра сырыттахпына, биирдэ Кыычыкын кулуба ыҥыттаран ылбыта. Кэтэҕэриин оронугар кэрэмэс саһыл тириитэ олбоҕор олордоҕуна, туох да омуна суох, хаардаах бугул саҕа оҕонньор этэ. Ол бэйэтэ, суотуйа соҕус туттан, түөһүллэн олорон эппитэ: «Көс усталаах Күндүл күөл иччитэ атаҕастаата-баттаата. Былырыын сайын тахсан баҕадьылатабын диэн, муҥхабын малытан киирбитим: иккитэ-үстэ төхтөрүйэн, анаан көрдөтө сатаан баран булбатаҕым. Онон дьэ, мин диэтэх киһи үрдүк ааппыттан ол күөл иччитигэр киирэн кэпсэтис». Дьэ онуоха туран, күөх муох таҥастаах Көй Боллох тойоҥҥо аат ааттаан, албан уккуйан киирбитим. Оччоҕо, оҕотуктуҥу буолан, тылым ситэ иччилэнэ, тыыным ситэ ыарыы илигэ. Дьулаана сүрдээх этэ. Анарааҥылар бэйэлэрэ даҕаны суостаах-суодаллаах, ынырык ыал. Үс хос тимир быһыт олбуордаах эбиттэр. Онтукаларын аанын хатаан баран, ыйдаҥатааҕы тиит күлүгүн курдук, бэкир хара абааһы уолун харабыл туруорбуттар. Дьэ ол күтүргэ таҥнары кыыран чаҥыйан түһэн тиийэн кэллим.
«Оҕонньор эйигин киллэрбэт. Эн тыаскын-уускун истэн, олбуорун аанын соруйан хатаппыта. Онон төннө тур!»—диэн тыллаһар киһи буолла. «Мин даҕаны атын дойду аҕа баһылыгыттан, ааттаах-суоллаах Кыычыкын кулубаттан илдьит-хоруй илдьэ кэллим. Хайаан да аһар»,— диэн этэ сатаан кэбистим да, киһим дьиэк биэрбэтэ. Онтон кыһыйан олбуорун аанын үөрбэ дүҥүрбүнэн үрэйэ охсон кэбиһэн баран, күүспүнэн көтөн түстүм. Онуоха анараа хаарахан үс тарбахтаах соҕотох удьаа-быйаа илиитинэн сырайбыттан батары харбаан ылан, өлүү үс модьоҕотун нөҥүө быраҕан күдээриппитэ. Ол суола-ииһэ бу сылдьар!— диэн баран, оҕонньор били уоһун тыраҕаһын ыйан көрдөрдө.
Дьон, куттанан, тугу да саҥарбакка, сирэй сирэйдэрин көрсөн кэбистилэр. Арай Аадаҥ, киһи бэрдэ буолан:
— Аата, тоҕо баҕас сүрэй!— диэн саҥа аллайда.
— Туох аймахтаах-чаҕардаах кырдьаҕаскыный?— диэн Лэкээрис кинээс ыйытта.
— Уруу-хаан суох күтүрэбин. Улуу ойуун төһөҕө даҕаны, харыалаах хара төҥүргэс курдук, суоч-соҕотох буолааччы. Аймаҕын-хаанын барытын толукка тэбэн кэбиһээччи... Ооҕуй оҕус бадараанныыр өһөх луоҕа дьэбэлээх өлүү уута диэн суо дойдуну истэр инигит. Ол уҥуоргу өттүгэр ойуун уонна уус төрдө баар. Онно ойууттар тимир биһиккэ бигэнэн, уустар кутаа уот кыһаҕа күөттэнэн, буһан-хатан, уһаарыллан тахсаллар. Ол дойдуга киирэргэ хас да өрүһү туоруохтааххын. Онно тимир, алтан, үрүҥ көмүс, кыһыл көмүс, хара көмүс муосталары тутуохтааххын. Тиһэх муостаҕар хара көмүһүҥ, наһаа кэмчи буолан, тиийбэт. Ону аймахтарыҥ уҥуоҕунан ситэриэхтээххин. Дьэ ол иһин улуу ойуун, улуу уус төһөҕө даҕаны уруута-аймаҕа суохтар.— Сабырыкы кэпсээнин быыһыгар күлэн күһүгүрэппэхтиир. — Мин эмиэ ол курдук аймахтарбын барыларын ол муоста салҕааһыныгар толук уган биэрбит дууһа олоробун.
Дьон, сөҕөн-махтайан, саҥа аллайбахтыыллар. Сотору аһаан бүтэллэр. Иирбит киһилэрэ, оҕонньордоох-эмээхсин бэйэлэрэ утуйар, хаҥас диэки хаппахчы чуулааннарыгар баара. Икки илиитин, сис тутуннара, кэдэрги кэлгийбит этилэр. Уонна үс хос хатыс быанан өҥүс баһыттан солбуйа тардан ылан, хоннохторун аннынан таһааран, көхсүн хараҕар түмэн баран, утаһыннарын орон сыҥаһатыгар аҕалан ыйыллары баайан кэбиспиттэр. Атахтарын эмиэ, баҕар ойууну тэбиэ диэн, кыратык атыллаан хаамар эрэ гына, бакаайылаабыттар. Дьүһүннээх үтүөтэ, уҥуохтаах көнөтө — кини билигин хаана-сиинэ кэхтэн, биллэ дьүдьэйбит көрүҥнээх. Барык-сарык чуулаан түгэҕиттэн хараҕын уота эрэ түүҥҥү сулустуу дьиримниир уонна үөһээ-аллараа тиистэрэ ынырыктык килэдиһэн көстөллөр.
— Суордаахтар түһүөхтэрэ, сойуолаахтар түһүөхтэрэ, кыы-ых!— диэн Кууһума кыланыталаан ылара дөрүн-дөрүн иһиллэр.
Сабырыкы итини истэ-истэ саҥата-иҥэтэ аҕыйаан, дьиппиэрэн, ыараан барар. Бар түү сирэйэ эбии түү буола түппэҕирэн, түүҥҥү хаххан курдук чэҥэриһэ сытыйбыт харахтарын уота ханна эрэ ып-ыраах кылахаччыйарга дылы буолар. Чочумча буола-буола, ис иһиттэн иччилээх баҕайытык бөтөн лыгырҕатар. Хас бөттөҕүн аайы, этин таттаран, икки санна ыгдас гына түһэр. Утуктаабыт киһи курдук, быһыта симириктээн, дьиэ иһигэр буолбакка, букатын ыраах баары тонолуппакка одуулаһа сатыырга дылы.
Остуол хомуллан бүтэр. Дьон эрдэттэн оннуларын булунаары, утуу-субуу киирии-тахсыы буолар. Муҥур Уола хаҥас илиитин таһынан дьиэ сиппийэр. Сиэллиин, кутуруктуун сылдьар үрүҥ сылгы тириитин соҕуруу диэки бастаан, дьиэ ортотугар олбох уураллар. Оһох уотун күлүнэн көмөн, өһөрөн кэбиһэллэр.
Ойуун табааҕын тардан бүтүүтүгэр, кутуруксут чорооҥҥо кымыс аҕалан биэрбитин биир тыынынан биэс-тэ-алтата омурдан киллиргэтэн баран, оргууй аҕай олбоҕор тиийэн олорунар. Бастаан, абааһытын-айыытын ыҥыран, үһүүрэ-үһүүрэ, дьааһыйан дьабырыттар. Онтон дүҥүрүн хаҥас кулгааҕар таҕайан олорон, иһиллэр-иһиллибэт иккэрдинэн охсон дыыгыната-дыыгыната, чөкчөҥөлүү чүүбүргээн, куоҕастыы хахааран, кэҕэлии этэн, суордуу хооҕурҕаан ылаттыыр. Устунан, кэтэҕинэн тиэрэ кэҕийтэлээн, саннын хамсатан, икки бүлгүннэринэн иһирдьэ-таһырдьа силбиэтэммэхтээн, илгистэн хоххуллар. Кыаһааннара кылырдаан, күҥэһэ, ойбон тимирдэрэ килбэҥнэһэн, дүҥүрүн охсуута улааттар-улаатан, тиҥийэн-таҥыйан киирэн барар. Айыыларын-абааһыларын алҕаан, үөрдэрин-сүүрүктэрин үөтэн, сорун-муҥун ыҥыран, суланан-кэлэнэн, ырааттар-ыраатан түһэн испитэ. Үчүгэй тоҥ күөс быстыҥа холобурдаах буолан баран, олорбут сирин алҕаан-домноон, олбоҕуттан дьэ турар. Түүн үөһэ ааһыар дылы быһа кыырар, онтон аллараа өлүү төрдүгэр киирэрэ тиийэн кэлэр. Онон ыраах айаҥҥа аттанар киһи сиэринэн, кыратык тохтоон ылар. Хаҥас оһох чанчыгар талах олоппоско олорон табаах тардар, дүҥүрүн кууртарар.
— Алларааттан өлүү оҕуһа тахсыаҕа... Ону кытта айыы оҕуһа буолан хассар киһигитин булан, бэлэмнээн олорооруҥ,— диэн сэрэтэн баран, ойуун салгыы кыыран дьалыһытан барар. Сотору кини дьиҥнээх суолугар турунан, эккириирэ, хамсанара, кыырар таҥаһын сахсыллара, кутурар саҥата, дүҥүрүн дүрбүөнэ — барыта биир тыас буолан, аллараа дойду диэки айдааран, аарыгыран түһэн бара турбута.
Сабырыкыны кытта оҕус буолан харсыһар киһини булуу иэдээнэ дьиэлээхтэргэ тириир. Сүүрбэччэ эр киһиттэн биир да ылынар киһи көстүбэт. Бэл диэтэр Силтэһин буолуммат. «Барар сир баҕана үүтэ буолуута» диэн дьэ бу этэ. Лэкээрис кинээс көхсө кыараан, уҥуоҕа салҕалас буолан, Аадаҥҥа этэр:
— Иэдээн... Хассар киһи көстүбэтэ. Хайдах гынабыт? Силтэһиҥҥэ бэйэҥ этэн көрбөккүн ээ...
— Эпси сытый! Эппэппин. Эрдэттэн тоҕо кыһамматаххытый!
— Тойонуом, ол өлүү оҕуһа кэлэрин мин хантан билиэмий? — Бил-билимэ! Миигин хассыһыннараары гынаҕын дуо?!
Иһирдьэнэн-таһырдьанан сибигинэһии, онон-манан суллуруһуу буолла да — туһа тахсыбата: Сабырыкы бэ-йэлээҕи кытта харсыһарга ким сөбүлэниэ баарай?! Ыксааннар, ыаллыы алааска олорор Лаҥхай диэн мас акаары киһиэхэ аттаах киһи ыыттылар. Кыһалҕатын оҥорон, чочумча буолаат, ойуун дүҥүрүн икки атаҕын иккэрдинэн кутуруксутугар үҥкүрүтэн биэрдэ. Бэйэтэ оҕус буолан, оһох күлүгүттэн мөҕүрээбитинэн барда. Лэкээрис сирэйэ дьэс кыыһа түстэ, сүрэҕин тыаһа тэптэрии саламаат оргуйар тыаһыгар маарыннаата. Кутталыттан икки хараҕын мээнэнэн көрөн кэбистэ, иэнин итии-тымныы көлөһүн хаарыйталыырга дылы гынна, кулгааҕа чуп-чуҥкунас үлүгэр буолла. Биирдэ өйдөнөн кээлтэ — суол аанынааҕы орон таһыгар:
— Кэлиҥ, хасоыһыҥ! Киһи тылын хайдах истибэккит! Оттон дьэ бэйиккэй!— дии турар эбит. Ол турдаҕына, кэннигэр оҕус айаатаата уонна туох эрэ кэлэн такымын таарыйда. Өй-мэй барбыт Лэкээрис соһуйан, «һаай!» диэн саҥа аллайаат, ороҥҥо ыстанан таҕыста. Ынырыга бэрдиттэн дьон бары, итини көрбөтөх-билбэтэх курдук туттан, тыҥаан олордулар. Айыы оҕуһа өлүү оҕуһугар утары күрдьүөттээтэ. Онтулара Тымтык диэн, саҥардыы хороччу улаатан эрэр, уон биэстээх-алталаах уол буолла. Кини сайылыкка оҕус буолан харса оонньоон кими да тулуппат үгэстээҕэ. Оҕолор этиилэринэн, уол өрө лөппөйө сылдьар хос кэтэхтээҕэ. Ону хотторбут уолаттар кэтэҕин сүгэтэ диэн ааттыыллара. Оҕустар мөҕүрэһиилэрэ, айаатаһыылара ыраатта. Сабырыкы күтүр өстөөх улахана сүрдээх. Уол, киниэхэ холоотоххо, тыһаҕас курдук. Илиилэринэн, сүүстэринэн буору хаспыта буола-буола, улам чугасаһан истилэр. Онтон ыгыта киирсэн, кырдьык оҕустар курдук кэлин кэлиннэрин былдьаһан, тула эргийсэн, тууллайса сырыт-тылар. Ойуун көлөһүнүн сыта диэн бэиэлээх, сүлбүт кырынаас сытын курдук, ып-ыылааҕынан дьон муннун сабыта биэртэлиир. Баттаҕа ыһыллан, сирэйэ бүтүннүү бар түү буолан, кыырар таҥаһын бытырыыһа сабырыйан, суос-суодал, дьүһүн-бодо! Кырдьык да, Сабыры-кытын аанньа Сабырыкы!
Уол, төһө да кыратын иһин, ойуунтан соччо куттаммат, көннөрү дьулайа эрэ саныыр. Сабырыкы олус харсыылааҕын туһунан Тымтык дьонтон истэрэ, ол иһин кинини кытта харсыһан, соруйан бэйэтин холонон көрүөн баҕарбыта.
Күрдьүөттэһэ сылдьан Сабырыкы, эмискэ, сарылыы түһээт, уолга ыстаммыта. Уол били кэтэҕин сүгэтин уун-утары тоһуйан биэрбитэ. Оҕонньор уол төбөтүгэр төбөтүн тутум холобурдааҕы тиэппэккэ эрэ, төттөрү чугурус гынар. Эмиэ тууллайсыы буолан, субу-субу муннуларын тыаһатан буһурҕаталлар. Ол сылдьан Сабырыкы Тымтыкка иккиһин түһэр. Бу сырыыга ойуун баттаҕа уол баттаҕын таарыйарга дылы гынар, ол да буоллар ситэ түспэккэ, эмиэ төттөрү тэйэр. «Арааһа, бу сатана киһитэ «хампы анньан кэбиһиэм» диэн аһынар эбит, ол иһин сэрэтэр быһыылаах. Үсүһүгэр, хайаан да, дьэ түһэрэ буолуо. Бээ, оччоҕо мин кинини албастаатаҕым ээ!» диэн санаа уолга күлүм гынан ааһар.
Сабырыкы, орулуу түһээт, уолга дьэ дьиҥнээхтик ыстанан кэбиһэр. Уол сыыспатах этэ, бу сырыыга ойуун буулдьа курдук түһэр. Тымтык түөһүнэн сиргэ хаптас гынан биэрэр. Оҕонньор, сыыһа туттан, уолу үрдүнэн сырылыыр. Тымтык, туох-баар күүһүн бүтүннүү түмэн, ойууну түөһүн тылыттан, били кэтэҕин сүгэтинэн, өрө баһан таһаарар. Анарааҥҥыта, куһаҕан баҕайытык сарылыы-сарылыы, бэйэтин ыараханынан мэһэмээннэнэн, уолчааны сиргэ сыһыары баттыы сатыыр.
Тымтык үөс биэрбэккэ, оҕонньору кэтэҕинэн өрө силгэйэн, таһааран, түөрт атах буолар уонна бокуойа суох аан диэки батыгыратан аҕалан, холумтан муннугуттан тэбинэн баран, үөһэ кэҕис гынан, эрчимнээхтик киэр илгэр. Онуоха анараа күтүр, киһи эрэ буоллар, көхсүнэн ааны тэлэйэн боруок тас өттүгэр олоро түһэр. Уол туран кэлбитэ уонна өйдөөн көрбүтэ: моонньо, арҕаһа бүтүннүү сып-сылаас хаан буолбут этэ. Кини кэтэҕин сүгэтигэр ойуун били уоһун бэргэтин илдьи анньан ааспыг быһыылааҕа. Уу аҕалтаран суунуох буолбута, чугаһынан туһалыахха айылаах киһи көстүбэт: уолуйан, куттанан бары куотан хаалбыттар, арай, кэтэҕириин ороҥҥо Аадаҥ Арамаан иттэннэри түһэн үллэн сытар, суол ааныгар Силтэһин сиҥнэллэн олорор.
Сабырыкы бокуойа суох кыыран ньиргийэн барда. Мэктиэтигэр, кутурара ордук кимиэллэммиккэ, дүҥүрүн, кыаһааннарын, хоболорун тыаһа эбии иччилэммиккэ, эккириирэ, хамсанара өссө ордук чэпчээбиккэ дылы буолбут. Халлаан лаппа сырдыар дылы кыырбыта. «Киэҥ Арыылаах эбэ хотун хотугу сис тыатын хаба ортотугар тоҕус мэҥэһиктээх толуу тиит баар эбит. Ол тииккэ үөһээттэн эһиги ийэ ууһун албан аатын ааттаан, көхсүн хараҕыттан тимир иилэҕэс быалаах, хара күлүк киһини түһэрэн, хараҕалаан туруораллар. Ол күтүр хараҕын уота суодуйан тохтубутун оҕоҕут кыайан уйбатах. Аны күһүн, көлүйэ күөл бүтэ тоҥуутун, улуу күөл модьоҕоро тоҥуутун саҕана, уу долгунун курдук тоҥууланан көстөр, күөх чуоҕур атыыр сылгыны ытык ыстахха сатаныыһы»,— диэн ойуун көрүүлэиэр.
Кэнники Сабырыкы иккитэ кыырбыта да киһи үтүөрбэтэҕэ. Содуомнаах, үс сыл иирэн баран, Арыылаах хоту сиһин сыбарыгар моҥнон өлбүтэ. Кинини аҕаһын Долгуйбат уҥуоҕун таһыгар көмпүттэрэ.
Долгуйбат Аадаҥ аҕатын эдьиийэ эбитэ үһү. Ааттаах кыраһыабай, үчүгэй кыыс сүүрбэ биэһигэр дылы эргэ тахсыбатах: баайыттан, маанытыттан дьулайан, ким да ыйыппатах. Оҥоһуулаах оҥоһуутун мүччү түһүө баара дуо, Долгуйбат кыыһынан сылдьан истэнэн хаалбыт. Кыыс, саатыттан, ыйанан кэбиспит. Аҕалаах ийэтэ аһы бөҕөнү аһыйбыттар. Оҕобут саатар манан дьоллоннун диэннэр, көмүллэр күнүгэр нэһилиэк дьонун бүтүннүү ыҥырбыттар. Этин үрдүгэр аһаабыт ат-сылгыны хоолдьуга сиэбиттэр. Төрүөҕүттэн уу дьоруо, кыыс кэрэ аты буланнар, оһуордаах-симэхтээх үрүҥ көмүс ыҥыырдааннар, кыыстарын тыыннаах киһи курдук мииннэрэн, икки өттүттэн өйөөн, Арыылаах арҕаа тамаҕын үстэ эргиппиттэр.
— Оҕобун үчүгэйдик өйөөҥ, биирдэ долгутумаҥ! — диэбит, кыыһын акка олорпуттарыгар, ийэтэ Алтан Ымыйа.
«Бокуонньук ат үрдүгэр тыыннаах киһи курдук сырытта, кырдьык, кыратык эмэтик дьөрү долгуйан да көрбөтө»,— диэн, баар дьон бары сөҕөн-махтайан, сэһэн гыммыттар. Ол кэнниттэн хоолдьугатын этин мунньустубут дьоҥҥо кыыс бэйэтин илиитинэн түҥэттэрбиттэр.
Долгуйбаты уҥуоҕун даҕаны уратылаахтык туппуттар. Икки сүүнэ иини кэккэлэһэ хастарбыттар. Ииннэр түгэхтэрин, эркиннэрин, үрүттэрин хап-халыҥнык көмөрүнэн, туоһунан тэлгэппиттэр, хайыҥнаабыттар, саппыттар. Ол ортотугар биир ииҥҥэ дьахтары бэйэтин, иккиһигэр — кини мииммит атын, аһыыр аһын, туттар малын-салын, көмүһүн-симэҕин уган көмпүттэр.
Долгуйбат кэлин сүрдээх сүүнэ үөр буолбут. Мэҥэ — сусстаах Боппуоктар, Таатта — уордаах Оруоһуттар курдук, улахан, уулаах баайдар өлөөрү-сүтээри гыннахтарына, үрүҥ көмүс ыҥыырдаах үүт маҥан аттаҥан, айгырастаах аарыктанан, алтан чуорааннанан Амма, Таатта суолларынан илэ-бодо дибдитэн иһэрин көрөллөр үһү диэн бар дьоҥҥо ынырыктаах сурах тарҕаммыт. Онтон ыла — Долгуйбат хотун, Арыылаах айыыта диэн аатырбыт. Содуомнаах Кууһума эмиэ улуу үөр буолбута. Өллөҕүн күһүн, хоолдьуга атын мииммитинэн, аҕаһын Долгуйбаты кытта аргыстаһан иһэрин көрбүттэр диэн кэпсээн чугаһынан, ырааҕынан тилийэ сүүрбүтэ...

ТУОЛЛУМА
Мас турдаҕына турар, киһи олордоҕуна олорор. Аадаҥ, өлөн-алдьанан, биллэ-көстө мөлтөөн испитэ.
Урут оҕонньору кытары ким да утары көрөн мөккүспэтэх, биир маска үктэнэн тэҥнэспэтэх киһитэ. Ол аатыгар, киниэхэ дьэ сөптөөх доҕор түбэспитэ. Ыкса улууһа, ыал нэһилиэгэ Кыычыкын кулуба уола Лэгиэн кинээс диэн баара. Кини эмиэ сүрдээх төрүт-уус, баай уонна кыра соҕус үөрэхтээх киһи этэ. Аадаҥ уола Содуомнаах Кууһума өллөҕүн дьыл Лэгиэн кинээс куорат үрдүкү суутунан үҥсүү тэрийбитэ. Кини, үөрэхтээх үөрэхтээх курдук, хантан эрэ хасыһан, былыргы туос биэдэмэс саҕанааҕы дьыаланы булан ылбыта. Ол дьыала этиитинэн, Аадаҥ Арамаан аҥаарыттан ордугун өлбүгэ гынан олорор Туоллума диэн алааһа өрдөөҕүтэ Лэгиэн Кыычыкын төрүттэригэр кийиит буолан сүктэр кыыска энньэ барбыт сиринэн көстөн тахсыбыта.
Кыычыкын дьыаланы булаат, күлүгэр имнэммитэ. Бастаан соруйан албастанан, Аадаҥ оҕонньортон баран, Туоллуманы үҥсүүтэ-харсыыта суох, эйэ быһыытынан көрдүү сылдьыбьгта. Анарааҥыта, истиэм диэбэтэҕин истэн, эһэлии баргыйан турбута. Оҕонньор төһө да өһүргэнэн үнтү түһэ оьюгтытын иһин, Лэгиөн хата холку этэ.
— Кырдьаҕас, бэйэҥ бэйэҕинэн, наһаалаама. Ити эйигин ытыктыырым бэрдиттэн, мин үчүгэйинэн этэбин ээ. Онно киириммэт буоллаххына, үрүҥ ыраахтааҕы үрдүк суута быһаарыаҕа.
— Лахсыйыма, дьабын! Үрүҥ, үр-үрүҥ ыраахтаа-ҕьглааххын баҕастааххьгн! Мин эйигиттэн итэҕэс үһүбүн дуо? Эн тиийэр сиргэр мин да тиийэр и-инибин!— оҕонньор уҥуох уҥуоҕа босхо барыар дыльг ьггыллан, мэктиэтигэр, тардыас буолан хаалбыта. Лэпиэн, Аада-ҥьг оюыйахалаан биэрэчбиэрэ, эпоит тыльгн, үөхнүт үөҕүүтүн дьэбэлэйдээн испитэ.
Анарааҥыта онтон ордук алдьанан, тиһэҕэр тии-йэн:
— Эн, эйигинньик кэ-кэрэдэх баайсар оҕоҥ ми-мин дуо? Ба^бар, киэр буол, сыакаар!—диэн, «иһитин сын-ньаары сымарынан, холдьоҕон таһаарбьгта.
Дьэ итинтэн бэттэх икки баай икки ардыгар улахан өс-саас үөскээн, үҥсүү-харсыы буолбута. Сайын ахсын Дьокуускай куораттан сэмэлэдиэр, сэтээтэл аймах тиэс-тибитэ. Кинилэр бэйэлээхтэргэ икки өттүттэн бэрик-туһах бөҕө Суола уутунуу суккуллубута. Үҥсүү тоҕо эрэ тута-хаба быһаарыллыбатаҕа, уһаатар уһаан испитэ. Ким кыайара, ким кыайтарара биллибэт буолан барбыта. Оҕонньор ол иһин кэнникинэн эримсийэн:
— Кэлимсэ сиэнэ кэрэдэк киэбирбэтин! Кэпсэтэн иһэрбит буолуо. Иктэ барыта, үөрэхтээх буола-буола... Кинини мин убаһам да хаһаатын ыраастыыр хамначчыт уолбар тэҥниэхиин баҕарбаппын,— диэн тылламмыта. Ол сырыттаҕына, чуумпу ууну холорук ытыйарын курдук, айдаан эмискэ ааҥнаабыта. Бастаан, «Одунча нэһилиэгэр куораттан нуучча тойотторо тахсыбыттар үһү» диэн сурах иһиллибитэ. Нөҥүө күнүгэр, «дьоҥҥун-сэргэҕин мунньан, кэлэ оҕус!» диэн Арамаан оҕонньору эбэҕэ ыҥырбыттара. Икки-үс хоноот, алта уонча ыҥыыр аттаах киһи Туоллума хоту сыырын үнтү үктэтэн киирбиттэрэ. Кинилэр ортолору-гар ыспараанньык, сэтээтэл, икки харабыл хаһаах, сэ-мэлэдиэр — барыта биэс нуучча тойоно баара. Итини сэргэ Лэгиэн Кыычыкын, хандьыдаат кулуба, улуус суруксута, Одунча кинээһэ Аргыһах Дьаакып, атын да кырдьаҕастар уонна биэс уончаҕа чугаһыыр, аата-суола суох, көннөрү дьон эмиэ кэлсибит этилэр.
Туоллума илин баһыгар Мохсоҕоллоох диэн сыгын-ньах сырайдаах буор хайа. Хайа тэллэҕин батыһа сүүнэ дириҥ көҥүс эҥсэлийэн түһэр. Көҥүс төрдүн Көспүт Бэлэһэ диэн ааттыыллар. Ыраахтан тоҕо ыстаммыт ыар ыалдьыттар Көспүт Бэлэһин хаҥас өттүнээҕи Сэлэ Та-маҕа диэн үчүгэйкээн тоҕойго тохтоон тоҕуоруйбуттар.
Сирилэс сиккиэрдээх арыы хатыҥ таһыгар тойоттор-го туус маҕан балаакка туруорбуттар. Саҥардыы ситэн эрэр ача күөх оту оҕустаран балаакка иһигэр уонна тулатыгар тэлгэппиттэр. Аргыһах кинээс, чаччыыналар, нэһилиэк дьонун бастаах өттө балааккаттан чугас көннөрү күлүк сиргэ түопүттэр, эмиэ күөх от олбохтоммуттар. Дьон атах-бытах өттө тэйиччи соҕус титирик ойуур саҕатыгар мустубуттар. Сорохторо ат сыгынньахтыыллар, сорохторо уот оттоллор, сорохторо биир оҕуһу тиэрэ көтөн, астыы-үөллүү сылдьаллар.
Одунчалар өссө бөҕөс киһилээхтэр быһыылаах: оҕус өлө сытар сиригэр, көннөрү дьону моонньоох баһынан куотар, сүүнэ баҕайы киһи көстөр- Биһиги дьоммут — Аадаҥ оҕонньордоох Сэлэ Тама-ҕын хотугулуу илин кырыытынааҕы Маҕан Тумулга кэ-лэн тохтоотулар. Нэһилиэк кинээһэ Лэкээрис Лэгиэн-тэй, чаччыыналар, хас да оҕонньоттор Аадаҥҥа арыалдьыт буолан кэлсибиттэрэ. Ону таһынан бүтүн нэһилиэк кырата-харата бүтүннүү тоҕо ааҥнаабыта. Олохтоохтор «ыалдьыттардааҕар» ырааҕынан элбэх этилэр.
Бэс ыйын эргэтинээҕи сайыҥҥы күрүлгэн куйаас күн. Сахсырҕа сааҕыныыр, күүгэс күүгүнүүр. Кэҕэ этэр, өтөн үөтэр. Маҕан Тумул үрдүттэн соҕуруу диэки көр-дөххө, үтүө дойду урсуна, көнньүөс торҕону тиирэ тар-пыт курдук, күөх унаар буолан күдэриктэнэн түһэн бара турар... Арҕаа саҕах түгэҕин диэки күөл көхсө, кутуу көмүс дуйунан оонньоон, кылабаччыйа умайар. Эбэ толоонун киһи хараҕа ылар өттө бүтүннүүтэ — алтан отунан аспыт, дьэрэкээн сибэккинэн тэлгэммит. От-мас сиппит, тыа-хонуу уһуктубут, муҥутаабыт, айылҕа ба-рахсан кэрэ сыта сүрэҕи минньитэр, түөһү эппэтэр.
Аллараттан дэһээтинньик киһи тахсан Аадаҥҥа сү-гүрүйэн кэбистэ:
— Кырдьаҕас, тойотторго барар үһүгүн,— кини уҥа өттүгүн таһынан тиэрэ үктээн, имиллэҥнээн хаамар, обургу соҕус доҕолоҥ этэ. Илдьитин этээт, уҥа илиитин ыһыктан кэбиһэн баран, дайбаабакка эрэ, сир диэки сууралаан, төннөн өҕүллэҥнии турда.
Арамаан оҕонньор кинээһин, чаччыыналарын баты-һыннаран, Сэлэ Тамаҕар тойотторго барда. Барбахтаан иһэн, сыыр чабырҕайыгар турар, хойуу наҥнархай ла-баалаах соҕотох бэс анныгар тохтуу биэрдэ. Аргыстара эмиэ тохтоору гыммыттарын, сөбүлээбэтэх хараҕынан кынчыаттаан, көхсүн этитэн, түҥнэри хайыһан кэбистэ. Ол иһин дьоно аргыый аҕай ааһа турдулар.
Оҕонньор, аҕылыы-аҕылыы, уолугун тимэхтэрин тө-лөрүтэлээтэ. Ол төлөрүтэн, ырбаахытын иһинэн сүрэх-тии кэтэ сылдьар кыракый сарыы саппыйаны хостоото. Онтукатыттан хас да кыһыл көмүс импирийээл харчылары ылан, сороҕун сонун сиэбигэр угунна, сороҕун ытыһын иһигэр кистии тутта. Хара кыл дэйбииринэн, хаҥас илиитинэн сатаабакка, көлөттүгэстик туора-маары сапсына-сапсына, дьонун ситэр быһыынан, тиэтэйэ-саарайа, бөкөөлөөбүтүнэн барда.
Балаакка айаҕар хара хоруончаха кырааокалаах, үс атахтаах төгүрүк остуолу хантан эрэ булан туруорбуттар. Ыспараанньык, сэтээтэл, хандьыдаат кулуба остуолу тула олорбуттар. Аадаҥ, ыраахтан ыгыллан, сирэйэ үллэ кытаран тиийэн, ортоку олорооччу ыспараанньык диэки көрө-көрө:
— Үтүө тойон... То-тойоттор, дорообо, до-дорообо-лоруҥ!— тоҥхолдьуйан кэбиһэн баран, көхсүн этитэ-этитэ, сутуруктуу туппут уҥа илиитин ханна да гыныан булбакка, «өнтөрүк баҕайытык өттүгэр аалбахтыы тур-да. Ыспараанньык, оҕонньор бобо туппут илиитин одуулаабытынан, тура эккирээтэ уонна:
— Здорова, здорава, кирджагас!— дии-дии, илиитин утары уунна.
Аадаҥ, кинини кытары дорооболоһоот, эмиэ көхсүн этиттэ, нлиитин сонун ойоҕос сиэбигэр уга охсон таһаарда уонна аны сэтээтэли кытта дорооболосто. Хандьыдаат кулуба ойон туран бэйэтинэн Аадаҥҥа илии-тин биэрдэ да, оҕонньор ытыһа бу сырыыга туга да суох буолла... Кулуба, «Чэ, баҕардар, буоллун даҕаны» диэ-биттии, дьиппиэр хаанын ылынан, сөҥөдүйэн туран, Лэ-гиэн Кыычыкыны, Аргыһах жинээһи ыҥырталаата.
Үҥсүүлээхтэр остуол икки өттүгэр, уҥа-хаҥас диэки, кэккэлэһэн быар куустан, аастыйбыт төбөлөрүн төҥ-көтөн, оноолоох соннорун дьогдьуурдара тэрэһэн, са-мыылара сайбаһан турдулар.
Кэлтэгэй бэскилээх, кырыылаах уҥуох муруннаах, кылардыҥы харахтаах, үрүҥ кубаҕай хааннаах улуус суруксута үрдүк суут ыйааҕын ааҕан добдутар. Ааҕыы-тын бүтэрээт, күөх солко былаатынан сүүһүн көлөһүнүн уһаты-туора соттумахтаат, нууччалыы сыыҥтаан тыры-латар... Бөтөрбүүр куорат үрдүк сололоох Сенат суутун уурааҕынан, Туоллума ходуһатын үс гыммыт иккитин кэриҥэ Одунча нэһилиэккэ быһа анньыллан барар буолбут. Ону истэн туран Лэгиэн Кыычыкын кыайбыт-хоп-пут киһи быһыытынан:
— Уруй буоллун, доҕоттоор, уруй!— диэн, эҕэрдэс-тии-эҕэрдэстии, үҥсэн ылбыт саҥа эбэтин киэҥ эйгэтин диэки олохтоохтору үрдүлэринэн одуулаан олоодуйан турда. Баһын үөһэ кынтаччы быраҕан, сырайа-хараҕа сырдаан, хаана-сиинэ кэйэн, кини, мэктиэтигэр, биир харыс үрдээбиккэ дылы буолбута.
Аадаҥ оҕонньор, кураанахтыйа хобдоҕурбут күһүҥ-ҥү толоон үрдүнэн соҥуоран турар толору ый курдук, сырайа дьэс кыыһан хаалбыта. Лэгиэн Кыычыкыҥҥа, муҥ саатар, биир эмэ тылы булан кыайан хоруйдаа-батаҕа...
Сэмэлэдиэр ыйыытынан, сир быыһын киирэн аспы-тынан бараллар. Түөттүүр ыам чугаһыыта бадахтаах, быыс анньааччылар сүүс алта уон тоҕус дэһээтинэ сири мээрэйдээн бүтэрэллэр. Бүтүүлэригэр, саамай тиһэх быыс остуолбаны Маҕан Тумул үрдүгэр анньыахтаах-тар. Икки нэһилиэк дьоно бука бары онно мустар.
Одунчалар обургулар тумул үрдүнээҕи ырааһыйа саҕатыгар соҕотоҕун ойдом үүнэн турар бэртээхэй уолах тиити кэрдэн кэйгэллээн түһэрэллэр. Икки саһаан уһун-наах гына, төрдүттэн дүлуҥ быһа охсоннор, үс кырыы-лыы суоран күөдүллүүллэр. Били, киһини моонньоох ба-һынан куотар, уһун киһилэрэ, «Аадаҥ дьоно көрөн ас-тыннынар» диэбиттии, соруйан тэбиэһирэ соҕус, дүлүҥү тэп курдук көтөҕөн ылан, санныгар сүгэн хойуоһунна-ран илдьэн балтараа арсыын дириҥ гына хаһыллыбыт ииҥҥэ туруору түһэрэр уонна, ньылаччы охсуллубут сирэй өттүн күөл диэки туһулаан эргитэ тутан кэбиһэн баран, илиитин уһугунан өйөөн туран: «Чэ, симэн кэ-биһиҥ!»— диир. Ити Күүстээх Күөнчэ диэн сураҕыр-быт аҕай киһи. Икки-үс хоруурдаах, симээйи мастаах уолаттар өтөҥкөлөһөн кэлэн, баҕана төрдүн симэн ти-бийэн-табыйан кэбиһэллэр.
Туоллуманы быысаһан үллэстии итинэн бүтэр. Кыа-йыы өрөгөйүн күлүмэ миэхэ оонньоото, кыайтарыы кы-рыыһын күлүгэ миэхэ сөрүөһүннэ диэбиттии, улуу дой-ду Маҕан Тумулун үрдүк мөҥүөнүн үрдүгэр балтараа саһааннаах киил тиит остуолба сото кэбиһэн суодастар. Кини, өтөр-наар өһүллүбэт өс-саас бэлиэтэ буолан, олохтоохтор харахтарын, сүрэххэ батары саайыллыбыт хаан-наах тайыы курдук, тиргиллэ аалбытынан барар. Кыайыахсыттар ону букатын да өйдөөбөттөр.-. Булчут кыыл өлөрдөҕүнэ, манан баҕар атын кыылдьыт байанайын сарбыйдаҕым буолуо дии санаабат. Оонньооч-чу хаартынан сүүйэн дьону алдьаттаҕына, куһаҕаны оҥорбукка холоммот. Үҥсүүҥ, дьыалаҥ даҕаны син эмиэ байанай биэриитин, хаарты тахсыытын кэриэтэ. Бүтүн нэһилиэк урдунэн улахан абалаах-аһыылаах суолу оҥор-доҕум диэбэккэ, Лэгиэн Кыычыкын ыспараанньыгы, сэтээтэли кытары тэҥҥэ сэргэстэһэн туран, нууччалыы кэпсэтэн тугу эрэ саҥара-саҥара, күлүм аллайбахтыыр... Аадаҥ, соргута самнан, дьон сирэйин таба көрбөт буолан, туох да саҥата-иҥэтэ суох, атын диэки барда. Лэкээрис кинээс, сорох атын кырдьаҕастар оҕонньордорун батыһан сукуҥнастылар. Сотору силигирии тыалы-ра турар тэтиҥ, хатыҥ мастардаах, сэндэлэс тыа быы-һынан оноолоох хаарыс соннор уонна былыргы үрүҥ суппууннар көҕүстэрэ аҕыйахтык лөппөрүс-лөппөрүс гыммахтаан хааллылар.
Лэгиэн бэйэтин кинээһигэр тугу эрэ сибигинэйдэ. Онуоха Аргыһах аргыый аҕай айбардаан кэлэн:
— Бээрэ, тохтооҥ, чуумпуруҥ эрэ, доҕоттоор! То-йоҥҥут, тойоттор,— нуучча тойотторун диэки көрүтэ-лээн ылар,— «мустубут дьон оонньоон-көрүлээн, үөрэн-көтөн көрдөрдүннэр»— дииллэр. Билигин ас-үөл, малаа-һын буолар. Онуоха диэри, көрдө-нарда тэрийэ туруҥ! Хайа бу олохтоохтор, эһиги, кылыйар, ыстаҥалыыр, тустар дьонноох буолаайаҕыт? Чэ, туруоххут дуо, аан-на аһыҥ, көх-нэм буолуҥ! Олохтоохтортон аан аһааччы көстүбэтэ: бары эбэлэ-рин аһыйан, хомойон-курутуйан, сүөм түспүттэр. Хата, киксэрээччи, тэптэрээччи баара эбитэ буоллар, этиһэн, охсуһан айдааны тардыахтарын, хаппыт саҕаһаҕа уот кыыма ыстаммакка хаалар.
Ол эрээри мөһөөх иһигэр бүргэс хаайтарбатаҕа. Бө-лүөхсэн турар дьон кэтэҕэр: «Бээрэ, нохолоор, миэхэ суолла аҕалыҥ!»—диэн сөҥ саҥа иһилиннэ. Дьон, өс киирбэх, икки аҥыы силэллэн биэрдилэр. Тоҕус уонун тоҥхоччу туолбут, токур мас торуоскалаах оҕонньор киһи дьон быыһыттан тахсан тиийэн кэллэ. Түүҥҥү оһох кыһатыгар өһөн эрэр чох курдук, уоттаах харахта-рынан Лэгиэн Кыычыкыны, Одунча кинээһин, нуучча тойотторун, толлубакка-куттаммакка, тобулута көрүтэ-лээтэ. Чомпой бэргэһэтин быатын сүөрэ тардан кэбистэ.
— Килбиэннээх кинээстэр, толбонноох тойоттор, оонньуугут-көргүт иннинэ, икки-үс тылы этиэм этэ. Ол сатанар дуо?! Хаар бөҕө баттаан, түөрт үүдэһин өһүл-лүбүт киһитэбин. Эһигини кытта малааһын аһын аса-һан-сиэһэн, чалбыыр, чаллайар кыах суох.
— Эт, эт! Этитиҥ, этитиҥ, истиэххэ!— онтон-ман-тан хаһыылар дуорайдылар.
Оҕонньор тобугун үрдүгэр доҕуйбахтаан, такымын үрдүгэр накыйбахтаан, турар сиригэр тула эргичиҥнээ-мэхтээтэ. Онтон тайаҕын илиитин ис-тас өттүгэр са-дьыйталаан, түргэн-түргэнник хардыылаан, сибилигин аҕай туруорбут быыс остуолбаларыгар тиийдэ. Мохсо-ҕоллоох хайа диэки эргийэн, тус илин сырайданна. Чомпойун туура баттаан, хаар маҕан баттахтаах төбөтүн төҥкөтөн, үстэ сүгүрүс гынна:
— Үрүҥ күнүм, миигиттэн кэлэйэн киэр хайыста диэмэ! Кырдьык сабылынна, кыһыы буолла!—Ойон турда. Сабыс саҥа хаһыллыбыт, ньиҥсик сыттаах, сииктээх буору эмиэ үс төгүл толору ытыһан ылан чомпойугар кутан баран, бэргэһэтин моонньохтонон кэбистэ-Томтойо мөлбөйөн, долгунунан кытыаста сытар Туоллу-ма күөл диэки хайыһан тобуктуу түстэ,— үс туора мөгүөн чуоҕур тумуллаах, улуу Туоллума эбэ хотун иччитэ, харахтаах буоллаххына — көр, кулгаахтаах буоллах-хына — иһит!!! Үтүө аата үс сибиири бүрүүкээбит үр-дүк Кыычыкын кулуба үөрэхтээх уола обургуну үөһэт-тэн түһэн өҥөйбүттэр, аллараттан быган арыйбыттар. Олохтоох дойдутун уот кураан салаабыт, муус тоҥот чоҥкуппут. Баай хара тыатын мастара бастарыттан таҥ-нары хаппыттар. Улуу куөллэрэ ортолорунан тобулута ыстанан, омурт да уу оппокко, оҥойо уолбуттар. Оттуур сирдэрин ходуһа хонуулара үрүҥ күдэрик туманнаах, өһөх хара буорунан көрбүттэр. Ол иһин, кини бэйэлээх, аны бу эн барахсан дьоллоох туҥуй ньаассын кырыскын алдьаттарда, дьоһуннаах толуу үөл маскын үөрэҕэстэт-тэ. Эһэ-эбэ саҕаттан иринньэх бэйэлэрин илгэ быйа-ҥынан иитиэхтээн, киһи-хара оҥорбут күрүөх билэ дьоҥҥун, күлэ-күлэ күллэрин булкуйаары, оонньуу-оон-ньуу уоттарын умуруораары гынна. Ордуктук туттан, уһаты уунан, чиэскитик сананан, нэҥиэ дьиэлийэн эрэр!
Соҕотох атахтаах суодал бараан остуол туруортарбыт үһү! Суор тумса тумустаах судьу баҕах сэргэ астарбыт үһү! Тоҕус сул туос тордуйаҕа суунаҕалаах су-бай хаан утах куттарбыт үһү! Аал уот иитэн, алгыс тыл амалыйан, аат ааттаан айах тутар күннэригэр, үс үрүҥ көмүс сүлдьүгэскин төлөрүтэн, бэттэх көрөн, мичик аллайар буолаайаҕын! Өс кырыыс! Танылҕан кырыыс! Хара кырыыс!— Дьаҥсал Дьаакып кэнники тылларын, ыстанан туран — одунчалар диэки уун-утары хайыһан, үстэ төхтөрүйэн үгүрүөлээн, ис-иһиттэн иччилээхтик-сэтэлээхтик эттэ. Истэн турбут дьон эттэрэ саласта, куйахалара күүр-дэ. Ыалдьыттар кулсүүлэрэ-салсыылара, айдааннара-күүгээннэрэ ах баран, салларга, самнарга дылы гынны-лар. Олохтоохтор, «көр биһиги даҕаны туруулаһан, ута-ры көрөр, иэс төлөһөр киһилээх эбиппит» диэбиттии, чэпчээн үөһэ тыыннылар, сырайдара-харахтара сырдыы түстэ. Муҥур Уола Борукуоппай тойонун ааҕы кытары тоҕо эрэ барсыбатах этэ. Кини киһи, түргэн тыллаах -муҥутаан:
— Одунчалар обургулар, силиккит дьэ ситтэ. Чэ, кытаатыҥ, көрүлээн-нарылаан биэриҥ!—• диэн кыйаха-лаһа турда.
— Киэбиримэ, доҕор! Эн баҕас, эмиэ тугуҥ киэби-риитэй! Куллургуу турбуккун, хата чабырҕайгын аллар-тараайаҥый.— Өтөгөр Сүөдэр диэн Одунча киһитэ Бо-рукуоппай үрдүгэр түстэ.
— Сырайгын эн ханна гыныаҥҥый? Өтөйө сыты-йаҥҥын, тоҕо түөкүн сүөһү курдук туораттан күрүө-һүлээн киирэҕин?— Муҥур Уола хардары хадьыаскаланна.
— Өтөгөр сырайын сураһаҕын дуу, оҕонньоор? Хан-на гынаахтыа диэтэххиний, бэркэ буоллаҕына, сыалдьа-тыгар уктар ини.
— Һык! Сыалдьатыгар буолаахтаан. Бөрүкү ыраа-тыннарыа да суох буолбат дуо?
— Хайдах сатаан уктарый, ол? Умса төҥкөйөн дуу, кэдэрги чинэрийэн дуу?
— Хайа, киһигит киэнэ иэччэхтээх буолуоҕа.
— Ээ, арба кырдьык, иэччэхтээх буолуо! Били Сокуолаах уустарыгар бары иэччэх оҥотторон эрэр сурахтаахтара.
— Һо-уок! Ол Соҕуолаах тойон да оҥорбут иэччэҕэ диэн — киһи билэр мала ини.
Сутуругунан тыыламмыт Өтөгөр Сүөдэри хамньаҕа-лар тула өттүттэн түһэн, саҥарыахтааҕар саҥарбатах оҥордулар. Таарыйа, туох да кыттыга суох Соҕуолаах ууһу кытта хооруйдулар. Оонньуу-көр сатаан тахсыба-та. Олохтоохтор үгүстэрэ, санааларын сиипит дьон бы-һыытынан, дьиэлии турдулар. Балай эмэ киһи хаалан, аллара сыһыыга киирдилэр. Онно, тыа саҕатыгар хас да сиргэ кутаалар оттуллубуттар, алтан олгуйдарга эт буһарыллыбыт. Сотору, суол-суол, наар-наар олорунан, аһаан-сиэн бараллар. Дьаҥсал Дьаакып кырыыһыттан дуу, бэйэлэрэ соруйан дуу, уокка ас биэрбэтилэр, алгыс эппэтилэр. Биэс-алта билээги арыгыны астылар, сүүрбэ буут төгүрүктээх кур оҕус этин оыһа сылдьан сиэтилэр. Улахан тойотторго анаан, үтэһэлэргэ эт үөлбүттэр, чо-рооннорго арыылаах кымыс тарпыттар.
Холуочуйуу, чаллайыы буолар. Аргыһах кинээс со-рудаҕынан, биир эдэр соҕус киһини ыллатан көрөллөр да, күттүөннээх ырыа кыайан тахсыбат. Бастыҥ ос-туоллаахтар — ырыа туһаайыллыбыт дьоно — сэҥээрэн истибэттэр даҕаны. Хата ол оннугар, Лэгиэн Кыычы-кын наар ыопараанньыгы, сэтээтэли арбаан-хайҕаан уонна бэйэтин туһунан кэпсэнэн чаҕаарыйар. Аргыһах нууччалыы билбэт буолан, бэйэтэ туспа сэһэн-тэптэн тэрийиэҕин баҕарар.
— Борукуоппай, ыл, кырдьык да, туохта эмэтэ сэ-һэргээ, айах аһыллыытын саҕалаа. Кырдьаҕаас, миҥ эйиигиттэн үөрэн олоробун: дириҥ өйдөөх, үтүө суо-бастаах эбиккин. Атыттар курдук, баран хаалбакка, бу кэлэн асаһа-сиэһэ олороруҥ махталлаах суол, үчүгэҥ быһыы. «Аска өс суох»— диэн саха өһүн хоһооно буол-бат дуо? Эһээ-ээ, туох диигин? Мин сөпкө этэбин буол-бат дуо?— кинээс хайыы-үйэ итирэн, хараҕын миин курдук көрбүт, хоолдьуктаах төбөтө айдам босхо барбыт.
— Кырдьык!
— Сөөп! Бэрт сөпкө этэҕин!
— Үтүө тыл!
Хас даҕаны муннулара сыыгыныыр буола хотторбут оҕонньоттор онтон-мантан хаһыытастылар.
— Аска өс кэлиэ дуо? Хардарыта асаһар-сиэһэр куолу буоллаҕа дии. Былыргыта, биһиги икки нэһилиэк өссө уруулуу-тарыылыы дьоннор этибит буоллаҕа дии. — Борукуоппай, атаҕын халаачыктыы ууран олорон, та-бааҕын буруотун ыйыстан, дириҥ үлүгэрдик «лык» гы-на бөтөн ылла.
— Чахчыта оннук этэ буоллаҕа дии!
— Оннук-оннук!
— Ол хайдаҕынан, оҕонньоор?
— Хайдаҕынан даа? Оттон бу эһиги, одунчалар, тө-рүккүт — Алтан Харах икки, биһиги хамньаҕалар, тө-рөппүт — Болтоһу икки кылынныы күтүөттүү буоллах-тара дии,— оҕонньор саҥардаҕын аайы айаҕыттан та-бааҕын буруота бургучуйа олордо. Алтан Харах саамай мааны кыыһын, Сааскы Саһарҕа диэн ааттаах үчүгэй дьахтары, Болтоһу ойох ылар. Бу дьахтар сүктэн кэлии-тигэр улуу уруу тэриллэр. Оҕонньор бэйэтинэн түҥүр буолан, балтараа сүүс ыҥыыр аттаах киһини батыһын-наран киирэр. Болтоһу олоҕо бу эбэ илин баһыгар эби-тэ үһү. Өтөҕүн онно, сэргэлэрэ билигин да бааллар. Дьэ 6у урууга, былыргы сиэринэн аат былдьаһан, ат сүүр-дэллэр. Оол Атыыр Кэрэхтэн сэргэ төрдүгэр дылы тү-һэрии буолбут,— кэпсээнньит илиитин өрө уунан, хоту-гулуу-арҕаа үллэн олорор, улахан туора тумуһаҕы ыйан көрдөрдө.— Эһиги аккыт бастакы, биһиги аппыт кэнни-ки буолан, иккиэн сүүрэр сирдэрин диэки кэннилэринэн түҥнэри хайыһан турбуттар. Эһиэнэ Дьэргэлгэн Күлүк диэн күүгүнүүр күөх элэмэс сылгы. биһиэнэ Көмүс Ку-турук диэн, бэйэтэ көмөрү хайа туппут курдук ыас хара эрээри, үрүҥ көмүс өҥүнүү толбоннонон көстөр туус маҕан сиэллээх, кутуруктаах ат эбитэ үһү. Биһиги сүүр-дээччибит Дьэргэлгэн Күлүк кутуругуттан үс кылы сыыйан ылаат, атын эргитэ тардан, түһэрбитинэн ба-рыахтаах. Эһиги киһигит сонно тута эккирэтиннэрэн, биэтэккэ тиийиэххэ диэри ситэ баттаан ылан, Көмүс Кутуругу кымньыытынан үстэ таба охсуохтаах. Инньэ гымматаҕына биһиги аппыт кыайбытынан ааҕыллар. Дьэ ситигирдик силигинэн, түһэрии буолар. Көмүс Ку-турук миинээччитэ, оол турар Мүөчүкү Буомун мүччү түһүүгэ кэлэн, нэһиилэ өйүн-төйүн булунан, кэннин ха-йыһан көрөр. Онно Дьэргэлгэн Күлүк үчүгэй үс үөстээх көнтөс устата холобурдааҕынан хаалан иһэрэ үһү.
— Оксиэ! Дьэ бу да сылгы бөҕө эбит!
— Оо, барахсан, дьэ кырдьык да, үчүгэй ат эбит! — сөҕүү-махтайыы, сэҥээрии буолар. Ыраах баар дьон чугаһыы сатыыллар. Сорохтор, эттэрин айахтарыгар тиэрдиэхчэ буолан иһэн, ситэ укпакка, тохтоон хаа-лаллар.
Борукуоппай кэпсээнин салгыы сыыйар:
— Биһиги сүүрдээччибит, өлүү буолаары гыммыт диэн ыксаан, Көмүс Кутуругу икки ылгын таас ойоҕо-һун быһа кыбыйар. Онуоха ат-сылгы барахсан, хатыс быаны ууннары тарпыт курдук, соҕотохто чырбас гына түһэр. Күөннээх өрөҕөтө сиргэ тиийтэлии сыһар. Ал-дьанаары турар сааскы суол чигдитин тоҥ буоруттан логлорута тэбиэлээн таһаартыыр. Ол айылаах сүүрүү-лээх сылгыга сиринэн барар түөрт атахтаах тулуһуо баара дуо — Көмүс Кутурук Дьэргэлгэн Күлүгү туйа-ҕын тыаһа эрэ нэһиилэ иһиллэр сиринэн быраҕар. Ал-тан Харах онтон кыһыйан-абаран, Болтоһуну иин кур-дук иҥнэрэн баатта үһү. Били балтараа сүүс аттаах ки-һитин тоҕус хоннорор. Бу тоҕус хонук устатыгар икки-лии илииттэн итэҕэһэ суох хаһалаах, тастаах сүүс байтаһын биэни кэйгэллэтэр. Хара күүһүнэн сыҥалаан туран, дьанугар буспут сылгы сыатын сиэтэр, ууллубут дьэҥкир арыыны иһэрдэр. Ол кэннэ, күрдьүк хаарын дьөлө хастара-хастара, били дьоно аһаабыт астарын он-но таһааран, күҥҥэ үстэ, таҥнары сүөкэтэр. Аттанар күннэригэр: «Ас хаалыа суоҕа, дьиэҕитигэр илдьэ ба-рыҥ»— диэн, били астара тоҥон хаалтын, хоҥнортороҥ илтэрбитэ үһү. — Холоон да аһылыктаах дьон эрээри олус туттал-лар эбит дии...— хамньаҕалартан хайалара эрэ тыл бы-раҕар.
— Сымыйа, суоч-чымыйа! Итинник капсээн ханна да суох!
— Муҥур Уола соруйан үөҕэ олорор буолбат дуо?!
— Кулгуйа олорбутун, хара ыты дэлби тэпсэн биэриминэ!
Истээччилэр дьэ өйдөөн, хаһыы-ыһыы, мөрөйдөһүү буола түһэр. Кинээс бэйэтинэн кэлэн кэпсээнньити үүрэн туруорар. Икки өттүттэн этиһии, айдаан, үмүөрү-һүү буолар.
Ол мучумаан ортотугар, арыы хатыҥ кэнниттэн, эмискэ, Силтэһин тахсан кэлэр. Кини малааһын аһыттан аһаопатаҕа, асаһар санаата да суоҕа. Собус-соруйан, тө-бүрүөннээн турар дьону төбөлөрүн сиигинэн хайа хаам-та. Туораабатах дьону үтүрүйэн, икки аҥыы силэйэн истэ. Ол курдук тоҕо дьулуруйан, кур оҕуһу астаабыт сирдэрии Д|ИЭ1ки ааһа бара турда. Туохтан эрө соһуйбут үөр сүөһү курдук дьиэгэниһэн, үгүс дьон кинини батыста.
Оҕус өлөрбүт сир диэкиттэн, үс-түөрт мүһэ-хары уҥуоҕа тутуурдаах, Күүстээх Күөнчэ хончойон иһэр эбит. Кини тута сылдьар уҥуохтарын эт илиитинэн тоһута охсуох буолан, мөккүһэн турардаах этэ.
Силтэһин Күөнчэттэн туораан, оҕус иһин ырыппыт сирдэрин диэки тумна хаамта.
— Оо, дьулайда, дьулайар эбит!— одунчалар сиби-гинэстилэр.
Саҥа хоту, Силтэһин кэннин хайыһан көрдө уонна, арбахтаах үөт күлүгэр ууруллан турар, сүүнэ чаан ол-гуйу толору кутуллубут хааны сулбу тардан ылан ба-ран, ыйытта:
— Бу кимиэнэй?
— Биһиэнэ!— дьабадьылара, икки илиитэ хаан буолбут, быыһас ырыта олорор дьахтар хардарда.
— Солууру ыйытабын.
— Билбэтим, ыалтан ыллылар ини...
— Сатаммат,— киһи солуурдаах^хааны туппутунан кутаа диэки хаамта.
— Хааны аҕал, ханна иттиҥ! Хоруй иһиллибэтэ.
— Хааны аҕал диибин, ханна мэнээк илдьэҕин?!— дьахтар эбии аймана түстэ.
Ити иккэрдигэр дьахтар хаһыытын Күөнчэлээх иһиттилэр.
— Аҥыр уола Силтэһин хааны талаабыт. Бар, ту-руоҥ дуо, былдьаан ыл!—Күөнчэни киксэрэн биэрди-лэр. Иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии, киһи Силтэһини батыспытынан барда. Киэҥ-киэҥник хардыылаан, на-чаас ситэн ылла.
— Ээй, истэҕин дуо, хааны ханна иттиҥ диибин ээ, мин эйиэхэ?!—Күөнчэ хотуулаахтык күргүйдээтэ.
Силтэһин аргыый аҕай эргилиннэ. Тохтоото. Саҥа суох.
— Таас дьүлэйгин дуу, тугуй? Хааны аҕал диибин ээ!
— Биэрбэппин.
— Тоҕо биэрбэккин? Күүскүнэн былдьаан бараары гынаҕын дуо?
— Биһиги солуурбут.
— Буоллун. Улахан эбит! Эн солуургунан киһи тут-тубат иһитэ дуо?
— Туттубат.— Силип уот диэки дьулуруйда.
— Хааны аҕал, аҕал диибин!— Күөнчэ батыста.
— Биэрбэппин диибин!— Силип тохтообото.
— Син биир ылыам, бостуой эрэйдэнимэ даҕаны!
— Хайдах ыларгын көрүөхпүт.
— «Көрүөхпүт» буоллаҕына — көрдөхпүт.— Күөнчэ солуур кылдьыытыгар түстэ.
Силтэһин солууру куоттара тутан биэрэн баран, ки-һи илиитин киэр хаһыйан кэбистэ. Дьон, ону көрөн ту-ран, саҥа аллайа, күлсэ түстүлэр. Күөнчэ солуурга хас-та да түһүнэн көрбүтүн — Силтэһин чугаһаппата. Хаа-ны дьалкыппакка да илдьэн, уокка саба кутан кэбистэ. Онтон эргиллэ хайыһан эрдэҕинэ, Күөнчэ, өрө көтө тү-һэн баран, киһини үөһэттэн таҥнары табыйан кууһуннарда. Биирдэрэ, киһитин сутуругун илиитигэр түһэ-рэн ылаары, уҥатынан солууру тута сылдьар буолан, хаҥас баппаҕайын тоһуйа уунна. Онтуката, арыый сыы-һа туһулаан, эрбэҕэ Күөнчэ бэлэнньигэр кэтиллэ биэ-рэн — даба ырбаахы, халтаҥ хомуһуол сон сиэхтэриҥ сиритэ көтөн таҕыста. Сутурук тыаһа киһи уу дьулайы-гар өрө хабылла түстэ. Силтэһин, солууру сиргэ уур-бакка, хаҥас илиитигэр уларытан баран, уҥатын ыт ба-һын саҕа сутурук оҥордо уонна, аһарарга бэлэмнэнэн дуу, тэскилиир сиэринэн дуу кэннинэн тэйэн иһэр Күөнчэни батыһа хаама-хаама:
— Тохтоо, тохтоо, торбос, тоҕо куотаҕын?!..— диэтэ. Анарааҥҥыта, истибэтэхтии туттан, саҥата суох тэйдэр-тэйэн, улам-улам ыраатан истэ. Силип биэстэ-алтата атыллаан баран, хаалан хаалла. Кини солуурун тоҥолохтонон, кэлбит сирин диэки, холку баҕайытык силтэйэ турда.
Кинини кэнниттэн көрдөххө, самыы, сис, сарын, моой диэн соччо-бачча биллибэт, барыта халҕан кур-дук, биир кэлимсэ этэ. Тутан иһэр алтан солууруттан арыый болтуһах, наҥнаһын буола ииссэн хаалбыт бат- | тахтаах төбөтө лаҥхайан, Силтэһин үрдүгүнэн да лаппа  !-үрдүк киһи эбит этэ: Күөнчэни кулгааҕын эминньэҕи-  ; нэн ааһар быЬыылааҕа.
— Итиччэ үчүгэйдик туттан баран, соччо хотуппа-тыҥ дуу, хайдаҕый?— диэн Күөнчэттэн Аргыһах ки-нээс ыйытта.
— Киһи буолбатах, абааһы быһыылаах,— Күөнч» илиитин көрдөрдө: түөрт тарбаҕын ортоку сүһүөхтэр» дьуккурута ыстанан хаалбыттар. Онон, тиһэҕэр, кыай-тарыылаах бэйэтэ буолан таҕыста.
Дьаҥсал кырыыһа, Муҥур Уолун үгэлээх кэпсээнэ, Силтэһин Күөнчэттэн оҕотооҕор кэбирэхтик солууру былдьаан барыыта, олохтоохтор быһыылара-майгылара бутүннүүтэ даҕаны — одунчалар үөрүүлэрин күлүмүк улаханнык өлбөөрпүтэ. Кыайбыт-хоппут, соргуламмыт Лэгиэн Кыычыкын оҥостуммут былаана, санаммыт ба-ҕата туолбатаҕа. Икки нэһилиэк бар дьонун үөрдэ-кө-түтэ, үҥсүүтүн түмүгүн барҕа малааһынынан бэлиэтээн, аатын-суолун ыытыах буолбута. Ол иһин кур оҕус өлөр-төрбүтэ, элбэх арыгы аҕалтарбыта, сырсар быһыйдаах, тустар бөҕөстөөх кэлбитэ. «Саҥа тойоммут Аадаҥ оҕон-ньордооҕор быдан ордук буолсу»— дэтэн, Хамньаҕа кыратын-харатын санаатын бэйэтигэр тардарга бы-лааннаммыта. Онтуката, хайа баар, барыта күүппэтэх өттүттэн буолан, Дьаҥсал Дьаакып кырыыһыныы, таҥ-нары хайыһан таҕыста. Ити курдук, сатаммакка, сотору хомунан, одунчалар дойдулаабыттара. Туоллума эбэ хо-тун кэрэ сайыҥҥы киэһэ дьиктилээх сырдык сарыалы-гар куустарбыта. Киирэн эрэр күн кэмчиэрийбит са-һарҕатыгар бигэппит күтүр-сүүнэ күөл, тыал мөлтөөи, уутун дуй көмүс долгуна кытыытааҕы кылыс отгорго, хомус, кулуһун төрдүлэригэр кэлэн кыллыргыы анньыл-лар. Ол-бу элгээннэртэн, сүлбэлэртэн, тас уулартан, ан-ды хоруолун кырааскалаары умаппыт хомус от буруотун курдук, үрүҥ туманнар өрүтэ көбүтэлээн тахсыталааты-лар уонна, улам тэнийэн, тарҕанан — унаар күөх толоо-ну үрдүнэн уста көттүлэр, сиэдэрэй бэйэкээннээх сир симэҕэ оттору маанылаан, маҕан баата суорҕанынан үллүйдүлэр.
Силигилии сиппит эҥэр тыалар, сир ийэни бигээн-биэбэйдээн сабардаабыт итии, нуурал түүн минньигэс салгынын эҕирийэн ыла-ыла, утуктуу лоҥкуран тур-дулар.
Сэлэ Тамаҕар оттон барбыт уоттара, үрүҥ күлүнэн көмүллүбүт тиһэх мутуктарын кыырпах көмүс кыымна-рынан кэҕэрдэ-кэҕэрдэ, умуллан тыһыргыы сытта.
Туоллума барахсан, кырдьыга даҕаны, улуу дойду. Бу Хамньаҕа нэһилиэк саамай бастыҥ улахан алааһа. Аҥаардас күөлүн устата — көс быһаҕаһыттан быдан ор-дук. Эбэ көтөрүнэн, балыгынан бу нэһили-ж кырата-дьадаҥыта сылы быһа иитиллэн олорор. Сааскы түүн хайа эмэ хонноҕор-быттыгар кэлэн хоно сыттахха — куһун саҥатыгар өй-мэйдээх тулуйбат үлүгэрэ. Үчүгөй сааһыттар чыккымайы, халбаны, судьуну манна куһунан аахпаттар. Андытын саҕана саа тыаһа, биир кэм, тиһи-гин быспакка таҥас тэбээн эрэр курдук буолар. Хайа, сайыҥҥы куһун оҕото, күһүҥҥү көччөҕө. Андылыын, хаастыын эбэҕэ бары сайылыыллар, саараллар. Оттон балыга буоллаҕына — биир туспа сатамматах быйаҥ. Ыамын кэмигэр отун быыһа «бап-баллырҕас» буолар. Илимнии, ардьаахтыы сатаан баран, кыл хамыйаҕынан чарт тымтайга таах баһан ылааччылар. Аны сыллата муҥхалаан уонунан хоппо собону хотороллор. Онноо-ҕор биирдэ, былыр сүүс хоппо балыгы ылбыттара үһү диэн кэпсээн баар.
Туоллуманы үҥэн ылбыттарыгар, олохтоохгор та-ҥыылара ол иһин ордук алдьаммыта. Бар дьон хаана ол иһин хамсаабыта, Лэгиэн Кыычыкын баҕата ол иһин олоххо киирбэтэҕэ. Ол да буоллар Туоллума уутун-хо-нуутун үс гыммыттан иккитин кэриҥэ туспа улууска, туора нэһилиэккэ быһа анньыллан барбыта. Маҥан Ту-мул үрдүгэр киэһээҥи барыарга иылбайан көстөр, үс кырыылыы суоруллубут, саҥа быыс остуолба ол туоһу-та буолан турбута...

продолжение следует...

Личные инструменты
Пространства имён

Варианты
Действия
Навигация
Инструменты