Аан тыл

Материал из Саха Тыла
Версия от 16:38, 24 августа 2008; Keremes (обсуждение | вклад)

(разн.) ← Предыдущая | Текущая версия (разн.) | Следующая → (разн.)
Перейти к: навигация, поиск

Биһиги, сахалар, төрөөбүт тылбыт кэнники 20—30 сылтан бэттэх тыл быһыытынан туттуллар эйгэтэ кыараан, аҥардас «кэл», «бар» эрэ диэн кэпсэтии тылыгар туһаныллар курдук суолталанан, тыл толору кыаҕа туһаныллыбат буолбута. Ордук куорат, улуус киинигэр олорор оҕолор төрөөбүт тыл суолтатын аахайбат, күннээҕи олоххо туттуллар уруу-аймах, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл, сэп-сэбиргэл, иһит-хомуос, төрөөбүт сир-уот, сүөһү өҥүн-дьүһүнүн, сааһын, сахалыы күн-дьыл ааҕыллыытын, ыйааһын мээрэйин туһунан тыллары уонна терминнэри умна быһыытыйдылар, инньэ гынан тыл саппааһа дьадайда. Итинтэн сиэттэрэн оҕолор төрөөбүт тылларын төрүт сүмэһинин туһаммат, сахалыы сатаан суруйбат, аахпат буоллулар. Сахалыы тылынан таһаарыллар литератураны, хаһыаты, сурунаалы илиилэригэр туппат буола дьылҕаламмыттара омуннааһына суох. Ол содулугар сахалыы суруллубут лозуннар, ыҥырыылар, биллэриилэр кэлин дэҥнэ көстөр буолбуттара.
Оскуолаҕа ыытыллар биэчэрдэр, бырааһынньыктар, сбордар уо.д.а. түмсүүлэр үгэс курдук нууччалыы тылынан бараллара, сахалыы тылынан ыытыы сүөргү курдук көстөрө. Итинник быһыы-майгы олохсуйуутуттан, дьон сахалыы үчүгэйдик санарбаттарыттан кыбыстыбат, аахайбат буолбуттара, ол оннугар нууччалыы-сахалыы булкуйан саҥарыы үгэскэ кубулуйбута. Сахалыы саҥарыллыахтаах, суруллуохтаах тыллар нууччалыы саҥаҕа-иҥэҕэ бас бэриниллибиттэрэ. Холобур: «Четырнадцатай автобуһу күүтэбин», «Паапам аҕатын киллэрдим», эбэтэр «Паапаҥ приехаллаабыта буолаарай, самоваргын поставтаа» диэн курдук кэпсэтиилэри үгүстүк истэбит. Итинник саҥаралларын-кэпсэтэллэрин бэйэлэрэ да билбэттэр, сыыһа саҥарабыт диэн соһуйбаттар даҕаны. Ол иһин маннык эргимтэҕэ олорор, үөрэнэр саха оҕолоро төрөөбүт тылларын билэргэ дьулуспаттар, кыһамматтар.
Билиҥҥи кэмҥэ 30—40 уонна итинтэн балыс саастаах саха ыччата тылын саппааһа биллэрдик дьадайда, төрүт тылыттан тэйэн хаалла. Уларыта тутуу кэмигэр төрөөбүт тылбыт дьоһуннаах суолун булан эрэринэн, чэлгийэ сайдар суолга үктэммитинэн, сүтэн-оһон, симэлийэн, күннээҕи олоххо туһаныллара аҕыйаан иһэр тыллары чөлүгэр түһэрэргэ көмөлөөх буолаарай диэн «Ойуу тылдьыт» оҥоһулунна.
Тылдьыкка киирбит тыллар бөлөхтөрүнэн араарылыннылар. Тыллары талан ылыыга соччо туттуллубат буолбут, умнууга хаалан эрэр төрүт олохтоох тыллары киллэрдибит. Холобур, үөрэнээччи «күөл» диэн тылы билиэн сөп, оттон күөл бастааҕын, атахтааҕын эбэтэр киһи төбөтүгэр дьулай,чэчэгэй баарын билэрэ саарбах. Ол эрээри, оҕолор билэр тылларын барытын кыайан тумнубатыбыт. Онон тылдьытынан туһанааччылар айар дьоҕурдарын хааччахтаабакка эрэ, маннык сүбэлэри биэрэбит.
Тыллары быһаарар ойууну көрдөрүөх иннинэ, оҕолор болҕомтолорун тардар туһугар кылгастык кэпсиир наада. Ол кэнниттэн ойууну үчүгэйдик билсэллэригэр кыах биэрэн, оҕолорго көрдөрө түһүөххэ. Онтон ойуу төбөтүн өйдөтүөххэ, бастакы тыл тугу көрдөрөрүн ыйан, тылын чуолкайдык этэн бэриллиэхтээх. Хас да сүһүөхтээх тылларга логическай охсуулары онорбокко, тылы быһыта тыыппакка эрэ сүһүөхтээн, арааран, этиллэр. Оҕолор тылы сүһүөхтээбэккэ эрэ хатылаан саҥарыахтаахтар, оччоҕо тыл хомоҕойо сөпкө тиийиэхтээх. Холобур, «сүһүөх» диэни ойууга көрдөрөн, хайдах этиллэрин иһитиннэрэн, оҕолору саҥартаран, «сүһүөх» уҥуохтар ыпсыһыылара буоларын быһаарыллар уонна ханнык сүһүөхтэр баалларын оҕолор бэйэлэригэр көрдөрөн биэриэххэ. Саҥа тылы оҕолор сөпкө саҥаралларын ситиһэ сатыахха, араастык туттан, этиилэргэ киллэрэн, 7—8 төгүл бэйэ саҥатыгар туһаныахха. Ол тыл өйгө хатанан дөбөҥнүк кэпсэтэр тыл саппааһыгар кубулуйуохтаах. Биллэн турар, биир уруокка үөрэнээччини барыларын оннук элбэхтик эрчийэр кыах суох, онон атын уруокка көһөрөн ыытыллара сөп.
Тылы таба саҥарыыга улахан болҕомтону ууруохха, этэн аһарбыт курдук, оҕолорго тыл хомоҕойун тиэрдэ сатыахха. Ол иһин бастакы уруокка былааннаммыт тыллары хайаан да билэллэрин, өйдүүллэрин ситиһиллиэхтээх. Оҕо төһөнөн элбэх тылы билэр да, ону эрэйэ суох туттан кэпсэтэр буолан истэҕин аайы, үлүһүйэн туран үгүс тылы эбии билэргэ дьулуһааччы. Оҕо ол баҕатын мүлчү туппакка туһаныахха наада. Урууну, аймаҕы билинэр, кинилэргэ чугастык, итиитик сыһыаннаһар үгэс сүтэн, арыый тэйиччи уруу, аймах ааттара умнуллан эрэллэр. Оннооҕор эһэ, эбэ диэн чугас урууну көрдөрөр тыллары эдэрдэр дэҥҥэ тутталлар. Эһэм диир оннугар аҕам аҕата, эбэни ийэм ийэтэ дииллэр. Итинник этээччилэргэ аҕатын аҕата сиэн оҕоҕо икки киһини нөҥүөлээн, быһаччы сыһыана суох, тэйиччи уруу буолан тахсар. Оттон эһэм диирэ буоллар, оҕонньор сиэҥҥэ чугас уруу курдук көстүө этэ.
Кустар араастарын, бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаһар бэлиэлэрин учуутал ыйан биэрэрэ ордук. Оҕолор ол уратылаһар өрүттэрин булаллара уустук. Холобур, күөкэгэр арыый улахан, моонньо уһун, түөһэ үрүҥ, саас эрдэ кэлэр, атын куһу кытта үөрдүспэт. Моонньоҕон мородуну кытта үөрдээн кэлээччи, күөкэгэрдээҕэр кыра, моонньо кылгас, түөһэ араҕастыҥы толбонноох.
Сир аһын ырытыһыыга кииһилэттэн, кыа угуттан, кириэн оттон, чочунаахтан, кэйигэс угуттан, бытаттан, сардаанаттан туох астары, хайдах астаан оҥороллорун билиһиннэриэххэ.
Ханнык сир аһа, от туох ыарыыны утары эмп быһыытынан туттулларын чорботон быһаарыллыахтаах. Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит көтөрү-сүүрэри, үүнээйилэри билиһиннэриллиэхтээх. Оччоҕо эрэ оҕолор айылҕаны харыстыыр, ытыктыыр, бэйэлэрин төрөөбүт ийэ буордарын таптыыр буолуулара күүһүрүөхтээх уонна төрөөбүт дойдуларын айылҕатынан киэн туттар өйдөрө-санаалара бөҕө тирэхтэниэҕэ.
«Ойуу тылдьыкка» киирбит темалары, ойуулары туһанан учуутал бэйэтэ көрүүтүнэн оҕолор айар дьоҕурдарын сайыннарыыга араас өрүттээх үлэни ыытан, сорудах биэриэн сөп. «Тылдьыкка» киирбит тыллары туһанан, суругунан, тылынан үлэлэр көрүҥнэрин киллэртиир наадалаах. Онон билбит тылларын сатаан туттар уөруйэх хааччыллыахтаах.
* маннык бэлиэнэн эмтээх үүнээйилэри, Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит көтөрү-сүүрэри ыйылынна.

Личные инструменты
Пространства имён

Варианты
Действия
Навигация
Инструменты