Кырыыстаах кыраабытын курдук... ч.3

Материал из Саха Тыла
(Различия между версиями)
Перейти к: навигация, поиск
(Новая страница: «''Кырыыстаах кыраабытын курдук… / Как будто кто-то проклял…'' ''Идэлги (Скрябин Василий В…»)
 
 
Строка 5: Строка 5:
 
''Сэhээн / Повесть''
 
''Сэhээн / Повесть''
  
Вторая часть: [[Кырыыстаах кыраабытын курдук....2]]
+
Вторая часть: [[Кырыыстаах кыраабытын курдук... ч.2]]
  
 
Ааспыт сыллаахха Байбаллаах Кэтириинэ Махсыымаптар саҥа дьиэ туттан, олохторо тупсарыгар биир дьоһуннаах хардыыны оҥордулар. Эдэр ыал бэйэлэрэ бас билэр дьиэлэнэн-уоттанан, этэргэ дылы, бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ бас билэн олороллоро олус үчүгэй. Оттон ким эрэ төрөппүттэрин кытта бииргэ, үйэ-саас тухары бэлэмҥэ бэрт буолан, кинилэр тылларыттан тахсыбакка тыаһа-ууһа суох олоруута куһаҕан. Эдэрдэр эрдэттэн олох кыһалҕатын, аһыытын-ньулуунун өйдөрүнэн-санааларынан, эттэринэн-хааннарынан билэ үөрэннэхтэринэ эрэ, барыны бары кыайар, тугу эмэ ситиһэр санаалаах, дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолар кыахтаахтар. Олох биирдэ бэриллэрэ, ол олус уустуга, барыта баҕаҥ хоту табыллан иһэр буолбатаҕа хаһан да умнуллубатын...
 
Ааспыт сыллаахха Байбаллаах Кэтириинэ Махсыымаптар саҥа дьиэ туттан, олохторо тупсарыгар биир дьоһуннаах хардыыны оҥордулар. Эдэр ыал бэйэлэрэ бас билэр дьиэлэнэн-уоттанан, этэргэ дылы, бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ бас билэн олороллоро олус үчүгэй. Оттон ким эрэ төрөппүттэрин кытта бииргэ, үйэ-саас тухары бэлэмҥэ бэрт буолан, кинилэр тылларыттан тахсыбакка тыаһа-ууһа суох олоруута куһаҕан. Эдэрдэр эрдэттэн олох кыһалҕатын, аһыытын-ньулуунун өйдөрүнэн-санааларынан, эттэринэн-хааннарынан билэ үөрэннэхтэринэ эрэ, барыны бары кыайар, тугу эмэ ситиһэр санаалаах, дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолар кыахтаахтар. Олох биирдэ бэриллэрэ, ол олус уустуга, барыта баҕаҥ хоту табыллан иһэр буолбатаҕа хаһан да умнуллубатын...

Текущая версия на 15:28, 16 июля 2012

Кырыыстаах кыраабытын курдук… / Как будто кто-то проклял…

Идэлги (Скрябин Василий Васильевич)

Сэhээн / Повесть

Вторая часть: Кырыыстаах кыраабытын курдук... ч.2

Ааспыт сыллаахха Байбаллаах Кэтириинэ Махсыымаптар саҥа дьиэ туттан, олохторо тупсарыгар биир дьоһуннаах хардыыны оҥордулар. Эдэр ыал бэйэлэрэ бас билэр дьиэлэнэн-уоттанан, этэргэ дылы, бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ бас билэн олороллоро олус үчүгэй. Оттон ким эрэ төрөппүттэрин кытта бииргэ, үйэ-саас тухары бэлэмҥэ бэрт буолан, кинилэр тылларыттан тахсыбакка тыаһа-ууһа суох олоруута куһаҕан. Эдэрдэр эрдэттэн олох кыһалҕатын, аһыытын-ньулуунун өйдөрүнэн-санааларынан, эттэринэн-хааннарынан билэ үөрэннэхтэринэ эрэ, барыны бары кыайар, тугу эмэ ситиһэр санаалаах, дьулуурдаах уонна тулуурдаах буолар кыахтаахтар. Олох биирдэ бэриллэрэ, ол олус уустуга, барыта баҕаҥ хоту табыллан иһэр буолбатаҕа хаһан да умнуллубатын...

Байбал оскуоланы бүтэрээт, сопхуоска тырахтарыыстаан, ийэтигэр-аҕатыгар күүс-көмө буолбута. Убайа Сиидэр үрдүк үөрэҕи бүтэрэригэр кырата суох өҥөлөөх. Кэлин бөһүөлэккэ ыаллыы нэһилиэктэн атыыһытынан үлэлии кэлбит Катя Сиидэрэбэ диэн кыыһы кэргэн ылбыта. Билигин уоллаах кыыс оҕолоохтор. Уолларын Вася, кыыстарын Лиза диэн ааттаабыттара.

Тыа ыалын сиэринэн, сүөһүлээхтэр-астаахтар: үс ынахтаахтар, биир оҕус тыһаҕастаахтар, үс борооскулаахтар, үс ньирэйдээхтэр, икки сибиинньэлээхтэр, сүүрбэччэ кууруссалаахтар. Быһата, аһыылларыгар астаах, таҥналларыгар таҥастаах уот курдук орто баайыы ыаллар. Сайынын уһаайбаларыгар хортуоппуй ыһынан, оҕуруот аһын арааһын үүннэринэн, тэллэйдээн уонна отонноон кыһыҥҥы астарын булуналлар.

Кэтириинэ киэһээҥҥи аһылыгын буһара сырыттаҕына, дьиэлэрин таһыгар массыына кэлэн тохтуур тыаһа иһилиннэ. Түннүгүнэн өҥөс гынан көрбүтэ, Сиидэрдээх Суоппуйа кини билбэт дьахтардаах эр киһилэрин кытта түстүлэр.

— Пашаа, убайыҥ аах кэллилэр.

— Бэйэлэрэ эрэ дуо?

— Суох... төрдүөлэр. Сытыма, тур, ыалдьыттары тахсан көрүс.

— Бардым-бардым, — Байбал ырбаахытын кэтэн, тиэтэйэ-саарайа тимэхтэнэ турда. Кини дьэ оҥостон, таһырдьа тахсыах курдук буолан эрдэҕинэ, ыалдьыттар бу киирэн кэллилэр.

— Бырааппыт Байбал, кийииппит Кэтириинэ, дорооболоруҥ, — Сиидэр бэркэ билэттиир киһи быһыытынан, аат ааттаан барыларын ааттарыттан дорооболосто.

— Дорообо, дорообо, — Байбал барыларын кытта илии тутуһуталаата.

Хаҥас диэкиттэн Кэтириинэ элэстэнэн кэлэн, үөрэ-көтө чаҕаарда:

— Күндү ыалдьыттаар, ааһыҥ, кэпсээҥ-ипсээҥ, туох сонуннааххытый? Сиидэрдээх Суоппуйа сылдьыбатаххыт да ыраатта.

— Оннук дии... үлэ үөһэр сылдьар дьон соло булбат курдукпут, киэһэ ыт да сиэбэт гына сылайан, сытан сынньанартан атыны санаабаккын ээ, — Сиидэр буруйдаах оҕолуу »тоҕо сылдьыбатаҕа ырааппытын» быһаара сатаата.

— Мин Кээтиилиин сөп буола-буола син көрсөөччүбүт, оттон анаан-минээн күүлэйдии кэлбэтэхпит, кырдьык, балайда буолла буолуо.

— Байбаал, бу убайбыт Оппуонньа дии... билбэтиҥ дуо? — Сиидэр быраата Байбал тастыҥ убайдарын, оҕо сааһыгар батыһа сылдьан оонньообут киһитин, билбэтэҕиттэн соһуйбуттуу саҥа аллайда.

— Ээ, Оппуонньа эбит дии, мин хараҕым таптыы көрөр эрээри тута билбэккэ ханна көрбүт киһим буоллаҕай диэн таайа сатыы турабын, — Байбал буруйдааҕын билиммиттии, Оппуонньаны кууһан ылла уонна үрүт үөһэ саннын таптайбахтаата.

— Оттон бу кэргэнэ — Александра... Шура, — Суоппуйа ыалдьыт дьахтары Кэтириинэҕэ эргитэн билиһиннэрдэ. Дьахталлар куустуспатылар, илии тутустулар эрэ, күлэ-сала күлүмнэһэ түспэтилэр. Туттуна соҕус көрүстүлэр.

— Бу диэки ааһыҥ, диваҥҥа олоро түһүҥ, билигин остуолбун тардыам, — Кэтириинэ ыалдьыттарын иһирдьэ ыҥырда.

— Баһыыбаларыҥ, мин хайа муҥун эмиэ тиэтэйэ сылдьабын, аҕыс чааска Хаастаах ферматыгар барыахтаахпыт. Байбаал, убайыҥ эйиэхэ кыра соҕус наадалаах, ону сөптөөхтүк быһаараар эрэ... — дии-дии Сиидэр Суоппуйатын батыһыннаран тахсан истэҕинэ, Кэтириинэ тыл кыбыта охсор:

— Суоппуйаа, эн хаалбаккын дуо?

— Суох,суох... эһиги Оппуонньалааҕы кытта билсиҥ, ирэ-хоро кэпсэтиҥ. Куораттан манна дойдуларыгар олохсуйа тахсыбыт аймахтаргытын маанылаан\ аһатыҥ, — диэн Суоппуйа кинилэр хаалаллара соччо наадата суоҕун таайтара саҥараат, кэргэнин кэнниттэн тахсан барда.

Оппуонньалаах Шура саала ортотугар туран хаалаллар, тугу гыныахтарын, хайдах буолуохтарын булбакка, саната суох дөйүөрэн турдахтарына Байбал кэлэн:

— Чэ, аймахтар, бу диваҥҥа кэлэн олорун, кэпсээҥ- ипсээҥ, — диир.

— Кэпсииргэ кэпсээн кэмчи, сонун соччо суох дьонобут. Оттон бу... дойдубар олохсуйдарбын диэн таҕыстым. Сиидэр үлэҕэ ылыахпыт диэтэ дии...

— Үлэһит ханна баҕарар, хаһан баҕарар наада. Туох идэлээх этиҥиний?

— Сүүрбэччэ сыл куоракка болуотунньуктаатым. Маҥнай утаа рабочайдыырга да бэлэммин. Кэргэним урут дойдутугар ыанньыксыттыы сылдьыбыта...

— Сөпкө этэҕин, маҥнай бэйэни көрдөрүөх, үлэһиккин биллэриэх кэриҥнээххин. Ол кэннэ дьэ сөбүлүүр үлэҕэр көрдөһүөх, туруорсуох тустааххын...

— Оннук буоллаҕа буолуо, — Оппуонньа киһитэ үөрэтиэх курдук тылласпытын иһигэр киллэрэ санаабата.

— Миэхэ туох наадалаах этиҥиний, убаай? Кыалларынан көмөлөһө сатаныллыа.

— Ээ, маннык... биһиги хара маннайгыттан уопсай дьиэҕэ кыбыллыбакка, туспа дьиэлэнэн буруо таһаарыныа этибит. Онон эһиги төрөппүттэргит дьиэлэрин икки сылга уларсыахпын баҕарабын.

— Сөпкө этэҕин, уопсай аата уопсай, дьалхааннаах уонна айдааннаах буолааччы.

— Уларсар буоллахпыт дии, Кэтириинэ да утарсыбат ини...

— Байбаал, кэл, миэхэ көмөлөс эрэ, — утуйар хостон дьиэлээх хотун ыҥырар саҥата иһилиннэ.

Байбал аргыый туран, хоско киирэн хаалла. Дьиэлээхтэр сибигинэһэллэрэ иһиллэр. Тугу эрэ мөккүһэллэр быһыылаах, онтон ууларыгар-хаардарыгар киирэн барбыттарыгар, чуҥкунуур чуумпуга киһи кулгааҕар саҥа иһиллэрэ элбээн барда:

— Акаарыа, ити дьиэҕин уларсаары гынаҕын дуу? — дьахтар сэмэлиирдии сибигинэйбэхтиир.

— Тыый, таах турар дии...

— Оо, саҥам диэн саҥарар ээ... ити куоракка баппатах дьон манна хайдах сылдьаллара өссө биллибэт...

— Аргыый, аймахтаргын итинник саҥарыма...

— Иккиэн хаайыылаахтар... ааттаах арыгыһыттар үһү, ону истибитиҥ дуо?

— Хайдах итинник саҥараҕын... истиэхтэрэ.

— Улахан эбит, хаайыылаахтары хаайыылаахтар, арыгыһыттары арыгыһыттар диэбит. Арыгыһыт дьон аһаан баран алҕаска дьиэҕин уокка былдьаттыннар, туохтарынан төлүөхтэрэй... аһыйыаҥ суоҕа дуо, акаарыа?

— Оо, сордоох да киһигин. Наар куһаҕаны эрэ саныыгын, — Байбал кыыһыран биир кэм бобуллаҥныыр.

— Эн туох да диэ, мин биэрбэппин диэтим да, биэрбэппин...

— Ол эн дьиэҥ үһү дуо?

— Биһиги дьиэбит... бакаа, биир дьиэ кэргэн буоларбытынан мин санаам эмиэ аахсыллыахтаах... Дьоннорун сирэйдэрин-харахтарын, таҥастарын-саптарын да көрбөккүн дуо?

— Тыый, бу дьахтар бүгүн туох буолла ээ, ону-маны дойҕохтоомо... Сирэйдэрэ сирэй, харахтара харах курдук, танастара да соччо куһаҕана суохха дылы...

— Оо, сордоох... атаҕын тумсуттан ырааҕы көрбөт буоллаҕа... Сирэйдэрэ-харахтара баас-үүт... шрам. Арыгыһыттара биллэ сылдьар дии, — дьахтар саҥата умайыктанна.

Шура, сирэйгэ оҕустарбыттыы, ходьох гына түстэ, сирэйигэр кыһыл бээтинэлэр биллэн бардылар. Онтон өйдөммүттүү таһырдьа ыстанна. Оппуонньа маннай утаа истибитин итэҕэйиминэ дөйүөрбүт курдук олордо, онтон: «Оо, хара да сор буолар эбит», — диэн хаһыытаат, кэргэнин эккирэттэ.

Дьиэлээхтэр хосторуттан ойон тахсыбыттара, ыалдьыттара суохтар. Байбал таһырдьа тахсаары гыммытыгар, ойоҕо илиитигэр соһулла сырытта:

— Хата, бу үчүгэй... ханнык да улахан айдаана суох бэйэ-бэйэбитин бэрт түргэнник өйдөстүбүт...

— Тугу... тугу өйдөстүбүт?!! — Байбал бардьыгынаан тоҕо барда.

— Аргыый, хаһыытаама... дьүлэй буолбатахпын,— Кэтириинэ кэргэнигэр утары силбиэтэннэ. — «Хайҕалга» сылдьар аймахтаргын аһыйдыҥ дуо?

— Кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөр диэни билбэккин, муус сүрэхтээх сордооххун...

— Чэ, үөх... өссө туох диигин? Тоҕо баччааҥҥа диэри биллибэккэ сылдьыбыттарай, билигин наада буоллубут дуо?

— Акаары да дьахтаргын... ааппыт-суолбут бардаҕа ити... Оппуонньа тулаайах хаалбатаҕа буоллар, олоҕо атын хайысханан барыахтааҕа.

— Мээнэ мээрилээмэ, ким да сыыһа быһыыламмыккыт диэ суоҕа... биллэн турар, Сиидэрдээх Суоппуйаттан уратылар.

— Түксү... бүт, — Байбал хоһугар киирэн оронугар сытта.

— Оттон аһаабаппыт дуо? — Кэтириинэ аһыы иликтэрин өйдөөн ыйытар.

— Мин топпун... тотордуҥ, соҕотоҕун аһаа...

— Аһыам даҕаны... аска өһүм суох, — дии-дии Кэтириинэ итии миини кутунан, саҥата суох аһаабыта буола олордо... Дьиэ иһэ эмискэ чуумпуран, мэктиэтигэр күн киирбитинии күлүгүрэ барыйда.

* * *

Шура Байбаллаах уһаайбаларыттан тахсаат, Суола үрэх үрдүнээҕи хатыҥнар диэки сүүрдэ. Кыһыытыттан-абатыттан, аймахтара ааттаах дьонтон аһаҕастык атаҕастаммытыттан хараҕын уута халыйа устар, сүрэҕэ уһулу ыстанан тахсыах курдук. Оппуонньа тохтотоору хаһыытаан көрдө да, биирдэстэрэ истиэх быһыыта суох. «Сотору тохтуур ини», — диэн санаалаах эккирэтэн истэ. Шура биир аар хатыҥ төрдүгэр тиийэн, күөх кырыска умса баран түһээт, ытыы сытта: «Кырыыстаах да олох... тоҕо бу орто дойдуга оҕо буолан оройбунан түспүппүнүй?.. Бу кэриэтэ төрөөбөтөх буоллар...» Оппуонньа, аҕылаан-мэҥилээн кэлэн, Шуратын аттыгар сууллаат, саҥата суох кууһан сытта. Балачча өр ытаан, ыарык буолан хам баттаабыт санааны аһаран, Шура сиртэн илиитинэн тайанан өндөйөн олордо:

— Дьэ, ити... аймахтарбыт биһигини «хаайыылаахтар», »арыгыһыттар» дии сырыттахтарына, атыттар туох диэхтэрэй?

— Айыылаах-харалаах дьон тулуйан көрдөхпүтүнэ сатанар.

— Тугу эмэ тулуйарга тирэх, дурда-хахха наада буолбатах дуо? Ол «дурдабыт-хаххабыт» аймахтарбыт буолуохтаахтар этэ дии...

— Чэ, уоскуй... Байбал буруйа суох, көнө быһыылаах... кэргэнэ кэрээнэ суох дьахтар эбит.

— Ол «көнө быһыылаах» киһиҥ эйигин эккирэтэн тахсан, тохтото сатаата дуо? Суох дии... кини да биһиэхэ соччобачча кыһаммат ини. Хата, билигин үөрэ-көтө аһыы, биһигини «кыайбыттарынан» хардары-таары хайҕаһа олороллоро буолуо...

— Ама инньэ гыннахтарай...

— Оппуонньаа, куораппытыгар киириэх... манна биһигини өрүү ала тураах курдук көрүөхтэрэ. Хайыы-үйэ «хаайыылаахпыт», «арыгыһыппыт» биллэ охсубут. Куорат Эбэ киэҥ киэлитигэр, элбэх дьон быыһыгар сылдьан, күннэтэ сирэй-харах анньыллыбакка, атыллаатах аайы айыыбыт ааҕыллыбакка сылдьыа этибит.

— Биһиги тыаҕа тахсан олохсуйуох, олохпут суолун саҥалыы саҕалыах буолан тылбытын бэрсибиппит дии... Бэлиэр чугуйаары гынньш дуо? — Оппуонньа ыксаабыт куолаһынан тыл ыһыгынна.

— Мин манна тулуйан-тэһийэн сылдьыам суох... Ити буор хара сирэйдээх эрээри «үрүҥ субалаах» буола сатыыр кийиитиҥ аны биирдэ маннык кулгуйдаҕына, хаайыылааҕынан уонна арыгыһытынан сирэй-харах астаҕына, киммин биллэрэн сэттэ этээстээх маатырыны түһэриэм, баттахтаһан да туруом диэн куттанабын... Бэйэбин тыыннаахтыы сиргэ-буорга тэбистэриэм суоҕа.

— Чэ, наллаан сарсын кэпсэтиэхпит. Билигин Сиидэрдээхпитигэр барыах.

— Суох... Онно баран туох диэхпитий... кийииттээх бырааккыт биһиэхэ дьиэлэрин уларсымаары, хосторугар киирэн «драма оонньоон» иһитиннэрдилэр диэхпит дуо? Хата, эн оҕо сааһыҥ доҕоругар Бүөккэлээххэ тиийиэх, кэлэ сылдьаарыҥ диэн ынырбыттарын өйдөөбөккүн дуо? Чоху чохутугар, баҕа баҕатыгар сылдьара ордук быһыылаах...

— Эмиэ да оннуктаахпыт ээ... Бүөккэлээххэ да барыах.

— Бээ-эрэ, онно туга да суох тиийэбит дуо? Ыалдьыт дьон быһыытынан маҕаһыынтан биирдэ ылан барыах, таарычча аймаммыппытын аһарыахпыт.

— Сөп... — Оппуонньа Шурата турарыгар көмөлөстө, таҥастарын-саптарын тэбэммэхтии түһээт, сиэттиспитинэн үрэҕи муостанан туораан, маҕаһыын диэки бардылар. Оо, олох ардыгар олус да хаҕыс, дьыбар тыыннанан ылаҕын...

* * *

Сиидэр күнүс дьиэтигэр кэлбитэ, кэргэнэ үлэтиттэн кэлэ илигэ. Бинсээгин устан, илиитин суунан баран, халадьыылынньыгыттан бэҕэһээҥҥи миинин ылан, сылыта уурда. Ол кэннэ остуолугар тэриэлкэлэрин, чааскыларын, арыытын уонна саахарын, ньуоскатын-биилкэтин уурталаата. Килиэп быһан бэлэмнээтэ. Иккиэн үлэлиир буоланнар, ким урут кэлбитинэн дьиэ үлэтин толорон барааччылар. Эр киһи билигин ааттаах асчыт, кини буһарбыт миинэ, соккуойа ханнык да дьахтар аһыттан хаалсыа суоҕа. Оттон дьиэни уонна таҥаһы сууйуу курдук үлэлэри сулууспалыы, кэлин үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьыбыт сылларыттан баһылаабыт дьыалалара. Быһата, дьиэ ханнык баҕарар үлэтигэр кэргэнигэр күүс-көмө буолааччы. Кини доҕотторугар өрүү биири тоһоҕолоон: «Сир сиппит симэҕин курдук эдэр кэрэ кыыһы сүрэхпитинэн сөбүлээн, дьиҥнээхтик таптаан, кэргэн ылан баран, оҕону, дьиэни уонна сүөһүнү көрөөччүгэ, аһы астааччыга, таҥаһы сууйааччыга кубулутарбыт, барытын киниэхэ найылыырбыт улахан атаҕастабыл уонна албыннааһын буолар. Барытыгар бииргэ, күүһү холбоон, көмөлөсүһэн сылдьартан ордук суох», — диэн этээччи. Кырдьыга да, оннук дии...

Балачча буолан баран Суоппуйа дьиэтигэр киирэн кэллэ. Миин минньигэс сыта дыргыйбытын билэн, ол кэннэ остуолга ас тардыллыбытын көрөн

— Оо, маладьыас... билигин аһыахпыт. Мин килиэп ыла сырыттым, — дии-дии хаһаайыстыбаннай суумкатыттан икки килиэби ылан, улахан көстөрүүлэҕэ укта. Ол кэннэ утуйар хоһугар киирэн, дьиэҕэ кэтэр халаатын кэтэн таҕыста уонна сууна туран ыйытта:

— Хайа, туох сонуннааххын, Оппуонньалааҕыҥ дьыалалара хайаата?

— Ол дьоммут хонтуораҕа кэлбэтилэр... сураҕа, арыгылыы сылдьаллар үһү.

— Тыый, ол ханна?

— Иллэрээ киэһэттэн бииргэ үөрэммит Көлүһүөп Бүөккэлээҕэр күүлэйдииллэрин, бэҕэһээ күнү быһа арыгылаабыттарын, бу сарсыарда эмиэ орто холуочук олороллорун ыаллара, биһиги булгаахтырбыт дьахтар, миэхэ кэпсээтэ.

— Ол аата, иллэрээ киэһэ Байбаллаахха хоммотохтор дуо?

— Хоммотохтор... биһиги дьоммут дьиэлэрин уларсыбатахтар. Манна кэлиэм иннинэ кийииппин көрсүбүтүм: тыла-өһө кытаанах, мээнэ-мээнэ саҥарбыт буоллаҕына көҥүлэ...

— Оок-сиэ, бу иэдээни... эн дьиэ туһунан Байбаллыын кэпсэттим, сөбүлэстэ диэбитиҥ дии? — Суоппуйа кэргэнин тэриэлкэтигэр итии миини кута-кута ыйытта.

— Сөбүлэспитэ, кэргэним да утарбат ини диэбитэ... Бүгүн Кэтириис тугу да чуолкайдаан быһаарбата: «Дьонуҥ биһиги хоско сүбэлэһэ олордохпутуна, тахсан баран хаалбыттар этэ», — диэн баран, иэдэс биэрэн кэбистэ.

— Ол аата табыллыбатахтар... Бүөккэлээххэ сылдьан көрүс, тугун-ханныгын быһаарыс. Арыгыттан сыыйа арахсыах, дойдуларыгар олохсуйуох буолбут дьоммут үлэҕэ киирэ иликтэриттэн арыгылаатахтарына, хайдах сатаныахтарай?

— Ээ, дьиэттэн сылтаан хомойбуттарын-хоргуппуттарын тулуйбакка арыгынан аралдьытыннахтара... дьэ, ыарахан дьылҕа диэтэҕиҥ... дьон саҥатын саҕа алдьатыылаах, ыарахан тыыннаах суох эрээри, дьон санатын ким кыайан саба тутуой?

— Итинник кыраттан дуо? Дьиэлэниэхтэригэр диэри уопсай дьиэҕэ да олордохторуна тугуй? Чэ, убайгын булан быһаарыс, бырааккар да тахса сылдьыан этэ, — бэйэтигэр чэй кутунна. Балачча тугу да кэпсэппэккэ аһаабыта буоллулар, хас биирдиилэрин өйүгэр-санаатыгар киһи дьылҕатын быстах хартыыналара элэҥнэстилэр. Өс хоһоонугар «бүдүрүйбүт көммөт» диэн этиллэрэ баар. Тоҕо көнүө суохтааҕый? Өскөтүн киһи сыыспытын билинэн, таба суолга турарга соруннаҕына, доҕотторо уонна чугас дьонноро, аймахтара көмөлөстөхтөрүнэ, тоҕо кыаллыбат? Биллэн турар, туруулаһыах, ыарахаттары кыайыах тустаах. Охонооһой санаабыт санаатын олоххо киллэрэ соруммакка, үлэлээн-хамсаан көрбөккө эрэ куоратыгар куотаары гынара буолуо дуо? Хайдаҕын да иһин инньэ гыммат ини, — Сиидэр санаатыгар аралдьыйан олорорун көрөн Суоппуйа эттэ:

— Доҕоор, иһити мин чөмөхтүөм... сотору оҕолор сөтүөлээн кэлэн, аһаан баран сууйуохтара. Эн ол Бүөккэлээҕинэн эргийэн үлэҕэр бар, тугун-ханныгын чуолкайдаа. Саатар, бүгүн арыгылаабатыннар...

— Сөпкө этэҕин, кырдьык, тугун-ханныгын чуолкайдаһыам,— Сиидэр бинсээгин кэтэн таһырдьа таҕыста.

— Көлүһүөп Бүөккэ диэн гараж хачыгаара киһи. Урут ааттаах тырахтарыыс аатырара, сайынын от бөҕөнү оҕустарара, бириэмийэ үөһэ бириэмийэ ыла сылдьыбыта. Кэлин сыыйа иһээччи буолан хаалаахтаабыта. Кэргэнэ эмиэ иһэр, үс уол оҕолоохтор. Үһүөн үөрэхтэригэр мөлтөхтөр, бэрээдэктэрэ да бэрдэ суох. Быһата, ыарахан ыаллар...

Сиидэр Көлүһүөптэр уһаайбаларыгар кэллэ. Уруккута сиэдэрэй мас куруһуба киэргэллээх, эҥин араас ойуу-дьарҕаа сарбынньахтардаах кырыысалаах дьоҕус соҕус дьиэ хаптаһын олбуортан быган көһүннэ. Кырааската күн уотугар кубарыйан, онон-манан хоҥнуталаан түспүт. Кэлииккэ аана эргэрэн, ханньары түһэн хаалбыт, сотору олох да ыһыллыыһы. Олбуор иһигэр киирбитэ, Оппуонньалаах Бүөккэ маайканан эрэ күүлэ кирилиэһигэр кэпсэтэн күө-дьаа буола олороллор. Улахан холуочуктар... Бүөккэ, Сиидэри көрөн, чиэс биэрэн даллах гынна:

— Оо, начальство кэллэ. Биһиги бэрээдэкпит үчүгэй, айдаарбаппыт, ыһыытаабаппыт-хаһыытаабаппыт... кими да куттаабаппыт. Бу үөлээннээхтэр көрсүһэн кыратык бырааһынньыктыы сылдьабыт.

— Дорооболорун. Кыратык бырааһынньыктыыр сөп буоллаҕа дии...

— Оппуонньаа, холхуос бирисидээтэлин кытта хаһан сирэй көрсөн кэпсэтэбит? — Сиидэр кэлбит соругун этэрдии ыйытта.

— Көрөрүҥ курдук, бүгүн кыаллыбат быһыылаах... кэлин да хайаһар, биһиги бугуйаары гынныбыт быһыылаах, — Оппуонньа сэниэтэ суохтук хардарар.

— Чэ, сөп. Бүгүн кыаллыбатын, сарсын сарсыарда бииргэ барыахпытын киэһэ хоно тиийээрин- эрэ...

— Бүөккэ биһиги кэпсэтиибит бүтэ илик, онон киэһэ кыайан тиийбэппит чахчы...

— Оччоҕо... сарсын сарсыарда кэтэһиэм.

— Ээ, Сиидээр, Оппуонньа Шурата сарсын сарсыарда куораппытыгар барабыт да сабаас диир... Бүгүн бу бырааһынньыкпытын салҕаан, нэһиилэ тохтоттум. Быраатыҥ Байбал ойоҕо дьоҥҥун ыт сиэбэт гына үөхпүт, «хаайыылаахтарга», »буор иһээччилэргэ» дьиэбин биэрбэппин диэбит. Аһаппатах даҕаны, — Бүөккэ, силэ бырдаҥалыы-бырдаҥалыы, биир тыынынан куллугуратан кэбистэ.

— Оппуонньаа, ити кырдьык дуо? — Сиидэр, күөмэйин бүөлүү анньан кэбиспит кытаанаҕы нэһиилэ ыйыстан, ыйытта. Кэтириис Байбалы утуйар хоһугар ыҥыран ылан, итиннэ маарынныыры элбэҕи эппитэ-тыыммыта. Ону истэн куоппуппут... Куһаҕан дьон куһаҕаммыт, ханна да бардахпытына, куоттарыа суох быһыылаах, — Оппуонньа хараҕын уутун харытын таһынан хаһыйа сотон кэбистэ.

— Ээ, ол Кэтириис тыллаах, тыллаах... Ол эрээри дьиэни кини эрэ быһааран кэбиспэт ини... Мин бүгүн Байбалга тахса сылдьан хос быһаарсыам. Дьиэни биэриэхтэрэ...

— Көҥүл өттүнэн биэрбэтэхтэрин, кыам үктэтэн ылбыт да диэн... Кыраттан сылтаан бырааккын кытта кыыһырса сылдьыма. Бүөккэ эппитинии, Шура: «Куораттыыбын, дьылҕахаан туохха анаабыта да, онно сылдьыыһыкпын», — диир.

— Шураны ыҥырбаккын ээ, мин кэпсэтэн көрүөм этэ.

— Утуйа сытар, киһини кытта кэпсэтэр кыаҕа суох... Киэһэ биирдэ төхтүрүйэн тылбын ылыннара сатыаҕым да, кыаллара биллибэт. Сөбүлэспэтэҕинэ, мин эмиэ куораттаһабын буоллаҕа дии...

— Ээ, Оппуонньаа, бачча дойдугар тахсан баран, олоро да түспэккэ эрэ куотаары гынаҕын дуо? — Сиидэр, Оппуонньа суобаһыгар оонньуурдуу, тыл быктарар.

— «Сүрэх баҕарбытын сүһүөх уйбат» диэн өс хоһооно баар дии. Баҕарбатах да иһин, ол мин олохпор быһаччы сыһыаннаах быһыылаах...

— Чэ, убаай, бу киэһэ дуу, сарсыарда дуу биһиэхэ кэлээриҥ, өссө биирдэ сүбэлэһэн көрүөхпүт. Дьиҥэр, сарсын директорга киирэн, үлэҕэ ылыы бирикээһин таһаартарыахтаах этибит... Толкуйданыҥ, — Сиидэр Оппуонньа илиитин тутан олорон, баҕа санаатын түмэн эттэ.

— Сөп, сөп... сылдьыахпыт, — Оппуонньа Сиидэри ыыта охсоору сөбүлэстэ.

— Мин эмиэ барымаҥ... киһини уруккутунан саҥарыахтарын саҥараллар, ону хайыыр да кыах суох. Кэлин санарбат буолуохтара, тулуйуохха наада диибин, — Бүөккэ бэйэтин санаатын Сиидэргэ кэпсиирдии эттэ.

— Чэ, сарсыҥҥа диэри, мин үлэбэр хойутаатым, — Сиидэр, кыра эрэл санаалаах, эдэр буолан эрчимнээхтик дайбаамахтаан, хатыҥнар быыстарынан аҕыйахта көстөн хаалла.

— Ити быраатыҥ сөпкө этэр, барыма... маҥнай эрэ ыарахан буолуо, кэлин төрөөбүт сирдээх-дойдулаах суор аатырыаҥ...

— Оо, дьэ... эһиги биири ситэ өйдөөбөккүт. Шура бардаҕына, манна кыайан хаалар кыаҕым суох. Кини — мин эрэйдээх-муҥнаах олоҕум амтана, тууһа-тумата, төһө да аанньал буолбатаҕын иһин, бу кылгас кэмнэ миэхэ тапталлара диэни, эр киһи уонна дьахтар сыһыаннара ураты умсулҕаннааҕын, сырдьыгыныы кыынньар кымыстыы уохтааҕын биллэрдэ... Арыгынан эрэ утахтанан, өйө-төйө уонна олоххо сыала-соруга суох сылдьыбыт олоҕум баастара урудуйарыгар маҥнайгы суолу таһаарбыта. Ол суолу мин соҕотоҕун үктээн чиҥэтэр, чигди гынар кыаҕым суох... Кинини соҕотохтуу куоракка ыытан баран, манна хаалар кыаҕым да, баҕам да суох. Шура бардаҕына, араҕыстахпытына, ол аата мин бүтэбин... олох олорботоҕум ордук...

— Бу да киһини, доҕоор... Манна диэн эттэххэ, дьахтар Шуранан бүппүт үһү дуо? Манна даҕаны кырдьа барбыт кыргыттар кырыы кырыыларынан, дьахталлар да ахсааннара ааҕыллыбат баһаамнар. Булуохпут буоллаҕа... Бу дьахтарыҥ иннинэ биир да дьахтары кытта чугаһыспатаҕыҥ, оттон... туохтаабатаҕыҥ дуо?

— Ээ, итирэ-кутура сылдьан быстах бытааһахтары, бэйэм курдук арыгыһыттары кытта ыксаласпыкка, сыыһа-халты сылдьыспыкка, ханнык таптал кэлиэй? Барыта баҕаны эрэ ханнара сатааһын, дьахтардааһын аҕылаһыыта буоллаҕа... Суох, суох... атыҥҥа наадыйбаппын, — Оппуонньа кэлин тылларын быһыта баттаан, кыыһырбыттыы суостаахтык саҥарталаата.

— Чэ, сөп... ити хааллын. Ол эрээри Шураҕа тылбытын ылыннара сатыахха...

— Ону мин аргыый наллаан, турбутун кэннэ кэпсэтэн көрүөм. Эн кыттыма, сүбэлэспиккит диэтэҕинэ, олох да тиэрэ түһэн кэбиһиэ. Өһөстөҕүнэ тылын булгуруппат идэлээх, — ити кэннэ туран, сиһин көннөрөн, тыыллаҥнаата, уҥа-хаҥас иэҕэҥнээтэ...

* * *

Оппуонньа сарсыарда бэрт эрдэ, ким эрэ ойоҕоско анньан имнэммитинии, эмискэ уһукта биэрдэ. Төбөтө ыаҕастаах уу курдук дьап-дьалкыҥнас, бэҕэһээ киэһээҥҥи «чэйдээһинтэн» өлөртөрбүт аҕай. Бүөккэҕэ харчы биэрбитигэр, хантан эрэ чугастан икки водканы була охсон аҕалбытын испиттэрэ.

Оппуонньа арыгыны аан маҥнай куоракка киирэн боруобалаабыта. Ол хайдах этэй?

Маай бырааһынньыгар Ньыыкан элбэх арыгылаах остуолу тарпыта, ыалдьыт бөҕө кэлбит этэ. Онно Оппуонньаҕа эмиэ шампааныскай куппуттара. Испэккэ олордоҕуна таайа: «Эр киһи буолан баран, пахай даҕаны, сампааныскайы испэккин дуо?» — диэбитигэр, иһэн кэбиспитэ Онтон ылата бырааһынньык аайы кыралаан «амсайар» буолбута... Кэлин тутууга үлэлии сырыттаҕына, хамнас сууйуута диэн баара. Онно харчынан кыттыһан, биирдии ыстакаан үрүҥ арыгыны, биирдии быһыы килиэби уонна сөлүөккэ аҥаардыытын атыылаһаллара. Ону биир тыынынан түһэрээт, дьиэлэригэр тиэтэйэллэрэ. Оппуонньа маҥнай эмиэ «эр киһи элээмэтэ буолаары» хара күүһүнэн түһэрэн кэбиспитэ, тута кэриэтэ ханна барбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта. Сарсыарда уһуктубута, хонтуора хачыгааркатыгар сытар эбит... Онтон кэлин охтуор диэри иһэр, бэйэтин кыайан туттуммат буолбута. Сордоох арыгы... — диэн саныы сыттаҕына, Шурата уһугунна:

— Айуу-айа, иэдэйбиппин... бэҕэһээ эмиэ наһаалаан кэбиспиппит дии...

— Киһи этэрин истиэх быһыыҥ суоҕа.

— Чэ, эн даҕаны хаалсыбат быһыылааҕыҥ...

— Тоҕо хаалсыахпыный? Дьахтар киһи быһыытынан, билбэт дьоҥҥор туттунуох да баара, — Оппуонньа сэмэлиирдии саҥарда.

— Ол дьахтар аһыыр айаҕа, иһэр иһэ суох үһү дуо? Дьахтар да киһи... тэҥ бырааптаахпыт. Дьиэлээх да дьахтар хаалсыах быһыыта суоҕа...

— Буолтун иһин... арыгыттан балачча туттунуох, кыаллар буоллаҕына, аккаастаныах буолан, манна олохсуйаары тахсыбыппытын умуннуҥ дуо?

— Мин бэҕэһээ манна хаалбаппын, куораттыыбын диэбитим дии... Бу сарсыарда суолга тахсыам, биир эмэ массыына Майаҕа барар ини? Эн, дойдулаах, аймахтардаах киһи, баҕар, хаал. Ол бэйэҥ дьыалаҥ...

— Ол аата, икки аныы барабыт дуо?

— Оннугар тиийэр... арахсыаххын баҕарбатаххына, барыс, — Шура тугу да улахаҥҥа уурбаттыы саҥарда, онтон Оппуонньа бөтө бэрдэрэн, нэһиилэ ыган ыйытта:

— Ити бүтэһиктээх быһаарыныыҥ дуо? Миигин үтэн-анньан, дьээбэлээн этэҕин дуу? Быһааран кулу...

— Бүтэһиктээх. Мин куората суох, арыгыта суох... сылдьар кыаҕым суох эбит. Ону кыайыам, саҥалыы олох олоруом диэн бэйэбин бэйэм албыннана санаабыппын. Испэр эрдэттэн да сэрэхэтийэр этим, ол алҕас буолбатаҕа дакаастанна. Хайыыр да кыаҕым суох...

Оппуонньа Шура мээнэ хаалары саҥарбатын, этириэс эппитин энчирэппэтин, быыппастыгас майгылааҕын билэр буолан саҥарбата. Кэргэнигэр көхсүнэн эргиллэн, кинилэр барбыттарын кэннэ ким сэмэлиэҕин, ситэн сэтэриэҕин, ким аһыныаҕын эргитэ санаата: « Кырдьыга да, бөһүөлэккэ «хаайыылаахпыт», «арыгыһыппыт» дарбаана тарҕана оҕустаҕа. Саҥа суолга салаллары, арыгыттан аккаастанары саарбахтыыр санаа миэхэ да баара... Санаа долгунугар көтөхтөрөн тахсаахтаабыт эбиппит. Шурата суох хаалбаппын, чэ ол кэриэтэ кэннэ кэтинчэ да буоллун... — диэт туран таһырдьа таҕыста. Сайыҥны күн балачча үөһэ тэмтэйэ ойбут, киһи хараҕын утары көрдөрбөт гына чаҕылыччы тыкпыт, көмүс күлүмүн күндээриччи ыспыт. Салгын бэлиэр итийэ охсубут, бүгүн сүрэҕи-быары быллыгыратар, көмүс көлөһүнү сүүрүгүрдэр күн буолсу. « Оо, сайын барахсан, үчүгэйгин даҕаны... куоракка эн сыккын-сымаргын, симэххин-сибэккигин билбэппит даҕаны. Көннөрү куйаас кутааланар, ыгар, ыксатар... Аны хаһан манна эргиллэрим биллибэт, бүтэһик сырыым даҕаны буоллаҕына көҥүл... Бу хампа күөх хаарыаннаах хатыҥ чараҥым, дойдум күөх кырыстаах тэлгэһэтэ, суккулла устар уулаах Суола үрэҕим, быраһаайдарыҥ... быдан дьылларга быраһаайдарыҥ. Мин туспар куорат эбэ аймалҕаннаах, ааты-суолу умуннарар арыгы аргыстаах түүл-бит курдук олоҕуттан оронон тахсар кыах аны суох буолуо. Оо, дьылҕа-хаан айбыта алдьархайын, оҥорбута кытаанаҕын», — Оппуонньа Бүөккэ уһанар сиригэр чууркаҕа олорон иһиллэр гына ботугуруу, икки хараҕын уутунан сууна, ыар санааҕа хам баттатан олордо. Уһуну-киэҥи толкуйдуур санаата сарбыллан, дьахтар аһынааҕар кылгаан, күннээҕинэн күлүгүлдьүйэ күөрэҥнээтэ. Хараҕын быһа симэн, утуйар ууга былдьаппыттыы туймаарыйан, туура тардыллан быраҕыллан эрэр дьэбиннээх тоһоҕолуу токуруйан олороохтоото.

— Хайа, Оппуонньаа, төһөҕө турбуккунуй? — Бүөккэ кэлэн, дьааһыйа-дьааһыйа, тыыллаҥнаата.

— Ээ, син ыраатта...

— Саҥа күнҥэ ханнык саҥа санаалаах уһугуннуҥ, бүгүн ханналыыгыт?

— Куораттыыр буоллубут...

— Пахай даҕаны... ол хайдах? — киһитэ улаханнык соһуйбуттуу саҥа аллайда. Шура хааларга буолуммат дуо?

— Суох... бэйэм даҕаны санаабар, манна дьонум-сэргэм хараҕын ортотугар айбыт аҕам аатын түһэн биэрэ сылдьарым, арыгылаан аппайарым сатаныа суох. Ол кэриэтэ хаһан умса түһүөхпэр диэри атаспын арыгыны кытта арыаллаһан, халаанньаны кытта ханыылаһан сылдьыыһыкпын. Аҕам «киһи киһитэ буолаар» диэн эппит кэриэһин толорботох буруйбар, айыыбар-харабар аны бу дойдуга тахсыам суоҕа. Оччотугар, баҕар, Трофим Петрович Максимов ытыктабыллаах аата ааттана туруо, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тарҕаныа... арыгыһыт уоллааҕа ахтыллыа суоҕа, умнуллуо.

— Бу да киһини, доҕоор. Аата саҥардаҕыҥ сатала суоҕун, туох тылын тыллаһаҕын? — Бүөккэ улаханнык соһуйан, икки хараҕа төгүрүйэ түстүлэр.

— Ол аата, арыгыттан арахсар кыахпыт суох эбит... сүгүн үлэлиир, олох олорор кыаллыбат. Хойутаабыппыт, көммөт суолга киирбиппит...

— Оттон Сиидэр Ыстапаанабыстаахха таарыйан ааспаккыт дуо?

— Суох... онто суох уйадыйа, кэбирии сылдьабын... Сиидэрдээх Суоппуйаҕа сырдык санааларын, үтүө өйөбүллэрин, ыалдьыттаппыттарын иһин барҕа баһыыба. Биһиги сыыһа-халты сырыыбытын санааларыгар туппатыннар, ити тыллары тиэрдээр...

— Чэ сөп, тиэрдиэм. Киирэн чэйдиэххэ, — Бүөккэ кыырыктыйан эрэр төбөтүн тарбана-тарбана дьиэҕэ ынырда.

Оппуонньа олорбут чууркатыттан туран, аат эрэ харата сүөдэҥнээн батыста. Арай халлааҥна үрүҥ күн күлбүт-үөрбүт сирэйэ туох да буолбатаҕын курдук чаҕылыҥныыра да, арҕааттан уулаах былыттар саба халыйан тахсан иһэллэрэ...

Хаһан баҕарар буоларыныы, Аллараа Бэстээхтэн Дьокуускай куоракка кэлэр теплоходка киһи бөҕө, биир кэм сааскы халаан халыҥ халҕаһа мууһунуу анньан, уу суолун вокзалын диэки субуста. Күннэтэ хас тыһыынча киһи манан кэлэрэ-барара буолла, маннааҕы хаасса үлэһиттэрэ, күҥҥэ киирэр үбүнэн быһа барыллаан, син билэн эрдэхтэрэ. Ол дьон бары син туох эрэ сыаллаах-соруктаах айаннаан, бу үлүгэрдээх умайыктанар куйааска үтүһэ-анньыһа сырыттахтара. Саастарынан уонна сирэйдэринэн-харахтарынан көрөн сирдэттэххэ, үксэ үөрүү-көтүү көтөллөнөн иһэр эдэр дьон эбит. Ол аата, үөрэххэ киирээри бэлэмнэнэр, оскуоланы саҥа бүтэрбиттэр буоллахтара.

Арай биһиги эрэ дьоммут саҥата-иҥэтэ суох сукуҥнаһан, буруйу оҥорбут оҕолуу туттан, автобус тохтуур сиригэр бардылар. Балачча өр турбуттарын кэннэ 15-с нүөмэрдээх автобус бу күлтэйэн тиийэн кэллэ. Бэрт элбэх киһи түстэ. Оппуонньалаах Шура кэлин аанынан, анньыһан-анньыһан, син киирдилэр. Киһи лыык курдук, дьоннор көлөһүннэрэ ньалҕарыйа сүүрүгүрэр, сыт-сымар сүрдээх...

Уһуннук айаннаан, Сайсаар тохтобулугар түстүлэр. Ыскамыайкаҕа биир сааһыра барбыт саха дьахтара итирэн, сирэй-харах буолан, баттаҕа арбайан олорор. Кэлэр-барар дьону нууччалыы-сахалыы хаадьылаан, муут-маат бөҕөтүн түһэрэр. Ким да аахса барбат, туора хааман ааһаллар.

Шура эдьиийин аах дьиэлэрин диэки баран истэҕинэ, Оппуонньа сиэҕиттэн тардан тохтотто:

— Шураа, дьоммутугар тугу эмэ ылан барбаппыт дуо?

— Син этэ да, харчыбытыттан туох эмэ хаалбыта дуу, суоҕа дуу? Шура суумкатын аһан, харчытын аахта. Бары бытархайдарын хомуйан:

— Икки кыһылга тиийииһик,— диэн үөрэ түстэ.

— Чэ, оччотугар «Чеховка» сылдьан ааһыахха. Тыаҕа табыллыбатах дьон, саатар, кыра кэһиилээх тиийиэххэ.

Арыгылаах маҕаһыыҥҥа таарыйан, икки бытыылканы ылан, саппаҕырбыт санаалара сырдыы быһыытыйан, күлэ-үөрэ дьиэлээн истилэр.

«Киэҥ иһит салааһыннаах» дэнэринии, куорат киэҥ көхсүгэр төһөлөөх үлэтэ суох, илэчиискэ, иһээччи-итириксит, онтон да атын хаамаайы дьон күннэтэ үлэлээн аһааччылар уонна үөрэнэн идэ ылаары дьулуһааччылар быыстарыгар буккуллан, кинилэри үгүстэр билбэттэринэн туһанан, сири-буору алдьата сырыттахтара. Кинилэр хаһан эрэ, ханна эрэ тиийэн олохторо быстарын, кылгас дьылҕалаахтарын билэллэр. Ол эрээри ону халбарытар, олохторун көннөрүнэр суолга киллэрэргэ кыһамматтар... Оо, дьэ, ыарахан... ыарахан.

Оппуонньалаах эдьиийдэрэ Маарыйалаахха тиийбиттэрэ, эмээхсин оронугар токуллан сытар эбит. Киһи киирбитин истэн, мөлтөөбүт харахтарынан чарапчыла-чарапчылана көрө сатаата да, кимнээҕин быһаарбата. Олоро түһэн баран ыйытта:

— Кимнээх диэн дьон кэллигит, хайа диэкилэргитий?

— Эдьиэй, бу биһиги ээ,— Оппуонньа хардарда.

— Пахай диибин... тыаҕа үлэлии-хамсыы, олохсуйа тахсыбыт дьон туох суһал наадаланан куорат харахтанныгыт? — эмээхсин соһуйбуттуу ыйытта.

— Табыллыбатыбыт... ээ, суох... табыллыа суохпут диэн куораппытыгар төнүннүбүт...

— Тыый, ол айылаах атынырыы көрсөн, үлэҕэ ылбаппыт диэтилэр дуо?

— Сиидэр уол кэпсэтиитинэн, үлэҕэ ылыах, дьиэнэн-уотунан хааччыйыах буолбуттара да... күрээн кэллибит,— Оппуонньа дьыаланы кырдьыгынан быһаарда.

— Пахай диибин... ол аата, бэйэҕит кэллэххит... «саҥа ыал буолан, олохпутун саналыы саҕалыахпыт» диэн саҥарбыт саҥаҕыт дорҕооно сүтэ илигинэ, умуллан хааллаҕа. Кэм буолуохпут биһиги... — эмээхсин хомойбутун биллэрдэ, ол кэннэ оронуттан туран, аһылык тарпытынан барда. Килиэп быста, арыы уонна саахар аҕалла, үүттээх хойуу чэй кутуталаата.

— Чэ, чэйдээҥ... күүлэй тэбэн, аһаан-арыгылаан, улаханы тоҕо көтөн кэлбит дьон сылайдаххыт, аччыктаатаххыт,

Маарыйа эмээхсин үгэ-хоһоон тамахтанна.

— Кырдьык, төһө да туһата суох сырыттарбыт, ыт сиэбэт гына сылайдыбыт. Чэ, эдьиэй, наһаа мөҕүмэ. Хата, куораппытын ахтыбыт курдук буолбуппут,— Оппуонньа алы гына сатаата.

— Куорат Эбэ Хотун эһигинэн итээн иэдэйдэҕэ, арыгы атыыта барбакка алдьаннаҕа... ону өрөһүйэ кэллэххит.

— Эдьиэй, тохтоо... хата, тыа сонунуна иһит. Сиидэрдээх Суоппуйаҕа олоро сырыттыбыт. Биһигини, аймахтарбыт диэн, ытыс үрдүгэр сырытыннардылар... сайылыкпытыгар тахсан күүлэйдээтибит. Кыталыктаах эбэбит балыктаммыт, илим соботун сиэтибит. Байбаллаах үчүгэй баҕайы саҥа дьиэ туттубуттар,— диэн кэпсээн истэҕинэ, Шура быһа түһэн этэ оҕуста:

— Дьиэлэрин уларсаары көрдөөбүппүтүгэр, аһаппакка да олорон «хаайыылаахтар», «арыгыһыттар» диэн үөхтүлэр...

— Ол хайдах, Сиидэр быраата Байбал уол аах дуо?

— Даа, даа... аймахтарбыт ааттаахтар...

— Ээ, бу да дьахтары... наһаа оннук буолбатах. Дьиэ туһунан ыйыппыппытыгар, дьахтар Байбалын хоһугар ыныран, кырдьык, итиннэ маарынныыры эппитэ-тыыммыта, саҥарбыта... Ону истэн бу дьахтар атаҕынан куоппута...

— Куотумна... Тахсан аны сирэйбэр үөҕэллэрин, атаҕастыылларын истээри олоруом этэ дуо? Истэригэр дьиҥ иҥмит санааларын сибигинэһэн эрдэхтэрэ...

— Ээ, били эһиги, айыыта суох чыычаахтар барахсаттар... арыгыны испэт, хаайыыга сыппатах дьон, өһүргэниминэҕит... Эһигини муусукалаах көрсөллөрүн ыралаатаххыт. Оо, кэм буолан истэххит... Маҥнай утаа уопсай дьиэҕэ да олоруох баара. Аны тугу гынаҕыт, уулуссаны мээрэйдиигит, »Чехов» маҕаһыын таһыгар «харабылынан» үлэҕэ киирэҕит дуу? — Маарыйа эмээхсин уйадыйан, бөтө бэрдэрдэ.

— Эдьиэй, үлэ көрдөһө сатыахпыт... үлэлиэ этибит.

— Кырдьык, бачча дьон үлэлиэхпит буоллаҕа. Арба, кыра кэһиилээхпитин умнан олорор эбиппит, — Шура суумкатыттан икки иһит кыһылы таһааран остуолга уурда.

— Арыгыны эрэ кууһа сылдьаахтыыгыт... бу аһы батыһан испиттэр киһи буолбакка, кии буолаллар... ыал буолбут дьон арыгыттан арахсан, оҕолонон-урууланан, киһилии олоруохтара диэбитим ити баар, — эмээхсин хараҕын уута баһыллан тахсыбытын былаатын уһугунан сотунна.

— Сөп, сөп... аны иһиэхпит суоҕа... бу бүтэһикпит. Бүгүн олоххо биир хардыыбыт табыллыбатаҕынан, «с горя» иһэбит,

Шура истээх лаппычах үрүүмкэлэри аҕалан, арыгы кутуталаата уонна кими да кытта охсуһуннарбакка эрэ иһэн кэбистэ.

— Ок-сиэ, утаппыт да барахсан... тыаҕа тугу да уоскутугар ылбакка сырыттыгыт дуу? — Маарыйа, кийиитин диэки кэлэйбиттии көрө-көрө, быраатыттан ыйытта.

Кийиит истибэтэҕэ буолла, Оппуонньа олорбохтуу түһэн баран, үрүүмкэлээх арыгытын айаҕар илдьээт, биирдэ хантас гыннарда. Аһыырҕаппата... Эмээхсин эрэйдээх арыгытын уоһугар да чугаһаппата, оронугар баран иһэн:

— Чэ, иһиккитин хомуйаарын-, атаҕым ыарыыта тулуппата, сыта түһүүһүкпүн... нухарыйан да ылбыт киһи...

— Оттон ити биир үрүмпэни испэккин дуо? Эмп буолуо этэ, — Шура кыһаллар-мүһэллэр киһилии тыл кыбытта.

— Бэйэҕит да бүтэрэр инигит, миэхэ сыҥалааман, — эмээхсин сүбэни сөбүлээбэтэ.

— Кырдьаҕас киһини тыытыма, сынньаннын,— Оппуонньа буойда.

— Испэт буоллаҕына, испэтин, улахан эбит... Хата, биһиэхэ элбэх тиксиэ, — Шура иккистээн үрүүмкэлэри толортоото уонна эмиэ охсуһуннарбакка түһэрэн кэбистэ. Ону биирдэстэрэ ойоҕоһуттан көрөн олорон: «Миэхэ түбэспит кэм буолаахтаатаҕа»,— диэн кэлэйэ дуу, аһына дуу санаан ылла. Ол кэннэ арыгытын иһээт, туран таһырдьа тахсан истэҕинэ Шурата:

— Арыгыбытын бүтэрбэппит дуо? — диэтэ.

— Мин табахтыы таҕыстым...

— Ээ, чэ бар... табахтаа, дьиэҕэ эрэ тардыма. Бу да буолларбын табаҕы... табах буруотун абааһы көрөбүн ээ... — Шура бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэ хаалла. Үһүстээн кутунна...

Оппуонньа таһырдьа тахсан, ыттара Бахсы таһыгар олорон табахтаата. Уонна киниэхэ эккэлиир ыт төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, элбэҕи эргитэ саныы олордо: «Кэргэним буолуохсут иһэрин тохтоторо, саатар аччатара буоллар, мин иһиэм суоҕа этэ. Ол, арааһа, кыаллыа суох быһыылаах. Шура киһи тылын истэн бэрт, хата, куттаан баран хаалыа. Оччотугар хайдах буолабын?.. Бардаҕына бардын, мин ирдиэм суоҕа. Кини билсиитэ-көрсүүтэ элбэх, иһиэ-аһыа, күүлэйдиэ, таҕылын тарҕатыа... Оо, сор да эбит... таах да сибиэ кэргэн ыламмын... Мин олоҕум ыт олоҕо буолла, — табаҕын буруотун инсэлээхтик эҕирийбэхтии олордо.

Ол кэннэ ситимэ быста илик санаатын салгыы сааһылаата: «Кырдьыгынан, бэйэни албыннанары ылан бырахтахха, Шуралыын үчүгэй олоххо тиийэр биллибэт. Бэйэтэ бардаҕына, соҕотох олорон көрүөҕүм... Тыаҕа аймахтарбар аны хайа сирэйбинэн көстүөхпүнүй? Кыаллыбат... манна урукку үлэбэр киирэ сатыам этэ... Кыратык утуйа түспүт киһи, — ботугуруу-ботугуруу, табаҕын тобоҕун инчэҕэй сиргэ быраҕан, дьиэтин диэки барда. Киирбитэ, Шурата итирэн, хараҕын чал курдугунан көрбүт, сыын-сыраан аллыбыт, остуолугар тоҥхоннуу олорор эбит.

— Эчи сүрүн... арыгытын барытын кыаммыт дуу? — хонноҕун анныттан ылан соһон илдьэн, оронугар таҥастыын сытыарда. Түүппүлэлэрин туурута тыытан баран, атахтарын үөһэ уурталаата.

— Ким миигин дьээбэлиир, сирэйгин быһа тэптэрээйэҕин, б... — итирик дьахтар бэрт имигэстик үөхсэн кууһуннарда.

— Мин, мин... Оппуонньабын буолбат дуо... айдаарбакка эрэ утуй...

— Оппуонньа да буол... дьиҥэр, эйиэхэ мин сыыҥтыахпын да баҕарбаппын, тыытыма... Эйиигиннээҕэр үчүгэй эр дьону буларым, билигин да булуом... Саахтай... — итирик дьахтар үөхсэ сытан муостаҕа силлээн «палк» гыннарда.

— Оо, хара сордоох... — Оппуонньа эмиэ да аһыммыттыы, эмиэ да кэлэйбиттии саҥа аллайда.

— Сордоохтоомо хайаама... Эйиигиттэн баҕас ордукпун ини,— биирдэстэрэ төһө да итирэн оҕуннар, бэрт былдьаһа сытта. — Эн диэн эр киһи буолаахтыаҥ дуо, бөөхүллэ... Өссө абыраан ойох гына сылдьар курдук тыллаһаахтыыр ээ... кыахтаах баҕайы курдук. Билигин туран, эмэһэҕин тоҕута тэбиэлээн биэриэм,— үөхсэ-үөхсэ тураары өндөҥнөөн эрдэҕинэ, Оппуонньа, абаран, холустук ороҥҥо хам баттаата.

— Айыккыы, сараһын... өлөрөөрү гынаҕын дуо? Хата, мин эйиигин... — атаҕынан тэбиэлии сатаата.

— Нохоо, итирик дьахтары кытта аахсыма... Аны, кырдьык, илиитин-атаҕын эчэтээйэҥий... сыттын, утуйуоҕа, — эдьиийэ эмээхсин нөҥүө хостон хобдьоордо. Оппуонньа сапсыйан кэбиһэн баран, таһырдьаны былдьаста.

Дьиэҕэ итирик дьахтар сахалыы-нууччалыы быдьардык үөхсэрэ иһиллэ хаалла... Оппуонньа аан холуодатын сыыһа үктээн, умса баран түстэ, сүүһүн тааска быһа түспүтүттэн сырдык хаан оҕуолаата...

Миитэрэй күһүөрү балыыһатын наадатынан куоракка киирэ сылдьан, Сайсаарга эдьиий Маарыйалаахха таарыйан, Оппуонньаны көрсөөрү эбэтэр тугу гынарын истээри баран истэ. Мэҥэлээххэ олохсуйа уонна үлэлии диэн ааттаан тахсыбыт убайдара Оппуонньа кэргэнинээн хас да хонук устата күүлэйдээн, ол быыһыгар арыгылаан, коллективнай хаһаайыстыба директорын кытта көрсүбэккэ, үлэҕэ ыларыгар көрдөспөккө күрээбитин истибитэ. Ол кэннэ олох бэйэтин кыайан туттуммат арыгыһыт буолбут буоллаҕа дии санаабыта, кэлин Байбаллаах дьиэлэрин уларсыбатахтарыттан барбыттарын Сиидэртэн истибитэ. Дойдутугар кэлин биирдэ сылдьаары Байбалы уонна кини кэргэнин Кэтириинэни буруйдаан саҥарбыта... Онтон ылата тоҕо эрэ санаата Оппуонньаттан арахсыбат, тастын убайын табыллыбатах олоҕо ыар сүгэһэр буолан кини саннын хам баттыыр курдук.

«Аймахтар ыарахан кэмҥэ бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөн, тирэх буолуохтаахтар этэ. Билигин «ырыынак тыына» дии-дии сылдьыспат буолуу, хардарыта көмөлөспөт быһыы тахсыах бадахтаах. Барыны бары харчынан аахтахха, аймахтаргын уонна доҕотторгун туора туттаххына, олох да олох буолбат ини. Байбаллаахха бэйэм сылдьыһан, дьиэлэрин уларсыбыт буоллар, баҕар... Арба, Байбаллаах суохтарын Сиидэр эттэ этэ дуу... барыта соруйан оҥорбут курдук буолан иһээхтиир, — дии саныы истэ.

Эдьиийэ Маарыйа эмээхсин дьиэтигэр баар эбит, хайдах эрэ ааспыт сырыыга көрбүтүнээҕэр ордук кырдьан бөкчөйбүт, баттаҕа кыыда маҥан буолбут курдук. Киирэн дорооболоспутугар билбэтэ, ол иһин:

— Эдьиэй, мин ээ... Миитэрэйбин. Майаттан киирдим... — диэтэ.

— Оо, оҕом барахсан эбиккин дуу... Мин билэрбин да билбэт буола балайдана олоробун. Айаҕалыы сатаан: «Айыы Тойон Таҥарам, маннык муҥнуоҥ-сордуоҥ кэриэтэ харай, үрүҥ тыыммын ыл диэн көрдөһөбүн да, түргэнник ылыах быһыыта биллибэт. Хаһааҥҥа диэри моруу гынар, ханнык айыыбар-харабар», — Маарыйа эмээхсин эрэйдээх киһи иэнэ кэдэнниэх кэмириннэ.

— Тыый, ол тоҕо өлөргө ыксаатыҥ, кэмэ кэллэҕинэ булан ылыахтара, — Миитэрэй эдьиийэ Маарыйа эмээхсин оҕонньоро Ханаайап Хабырыыс уонна уола Ньыыкан буор иһээччи буолбуттарыттан итинник саҥарар дии санаата.

— Ээ, эмиэ табыллыбакка олоробут... иһиттиҥ ини, били уҥуохпун тутан абырыа диэбит сордооҕум уһун уоту оттубакка, дьиэлэммэккэ-уоттаммакка, оҕо төрөтөн хаалларбакка, быстахха былдьанна...

— Бээ-рэ, киһи өйдүүр гына кэпсээ... ким быстахха былдьанна? — Миитэрэй ким туһунан этиллибитин сэрэйдэ эрээри итэҕэйиэн баҕарбата.

— Быраатым Оппуонньа... Нэдиэлэ анараа өттүгэр Бүлүүлүүр суол төрдүгэр маска ыйанан, дьүһүн-бодо кэбилэнэн турарын дьон булан, милииссийэҕэ тыллаабыттар...

— Ол чахчы Оппуонньа дуо, баҕар, атын киһи буолуо? — диэн баран, Миитэрэй бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэннэ, билэргэ элбэх терүөт баарын өйдөөн кэллэ.

— Таҥаһынан... сонун сиэбигэр баар пааспарынан, — эмээхсин ытаан киирэн барда.

— Тыый, ол аата, бэйэтигэр тиийиммит дуо?..

— Таах даҕаны кэтэҕэр туох эрэ синньигэһинэн дьөлө охсуу баастаах үһү. Онон, баҕар, өлөрөн баран, бэйэтин дьаһаммыт курдук көрдөрөөрү ыйаан да кэбиспит буоллахтарына көҥүллэрэ дииллэр.

— Ок-сиэ, сүрдээх даҕаны дьыала... Оттон били кэргэнэ?

— Кэргэн да буолаахтаан... икки ый курдук бииргэ утуйбуттара эрэ буолуо, саахса эҥин диэн суоҕа. Мэҥэлээхтэн кэлээт, нэдиэлэ курдук өйө-төйө суох соҕотоҕун арыгылаабыта, итирэ-итирэ киһитин ыт сиэбэт гына үөҕэрэ, тылынан ыыстыыра... Биһиги киһибит ууну омурдубут курдук сылдьыбыта, мөккүспэт этэ. Кистээн ытыыр-соҥуур быһыылааҕа... ол эрээри тоҕо эрэ арыгынан утахтамматаҕа...

— Дьахтар арыгылыырыттан, биирдэ өссө киһилээх кэлбититтэн сылтаан этиспиттэрэ. Этиһэн да буолаахтыа дуо, биһиги киһибит биир-икки тылы утары этэн көрөн баран, сымыһаҕын быһа ытыран баран олорбута. Дьахтара кутаа уоту куппута, үрдүттэн анньыгар диэри быдьар тылынан үөхпүтэ, кыраабыта-таныйбыта уонна ол киһитин кытта баран хаалбыта. Ол айыыта онон, куһаҕан буолбутугар да биллибэтэҕэ...

— Тоҕо сүрэй... Оттон Оппуонньа ол дьахтара суох «олох олорбоппун» диэбит сурахтааҕа... Мэҥэлээххэ тахса сылдьан дьахтар «куораттыыбын да сабаас» диэн кубулҕаттанан батыһыннаран кэлбитин туһунан эмиэ кэпсииллэр.

— Итирдэҕинэ, иирбит тэҥэ илгистэр... тыл кытаанаҕа, маатыры баһаама буолааччы... Оппуонньа эрэйдээххэ маннык буолуох быатыгар түбэстэҕэ... Баҕар, ол күөх сирэй, кырыыстаах тыллаах кэй-тотуо майгылаах, сырбай кутурук он-оһуута эбэтэр оҥорторуута буолуо, — Маарыйа остуолга ас тарда сылдьан уорбалыыр ынырык тылларын ыһыгынна.

— Ама оннук буоллаҕай? — Миитэрэй итэҕэйбэтин биллэрдэ эрээри, иһигэр «аны арыгы дьаатыгар ылларбыт дьахталлар тугу баҕарар оноруохтарын сөп» дии санаан аһарда.

— Алдьархайдаах дьахтар... итирдэҕинэ, урукку кэргэнин »кырбыырын иһин итирдэн баран, быһаҕынан иһин хайа тардан кэбиспитим» диэн кэпсээбиттээх...

— Оппуонньа куһаҕан буолбутун биһиэхэ тоҕо биллэрбэтэххитий?

— Манна өйбүт көтөн, биир кэм түҥ-таҥ түһүү этэ... Куораттааҕы аймахтар хомулла охсон, таҥас-сап, хоруоп атыылаһан, милииссийэттэн аҕалан биир хоннороот, буору булларбыттара. Уонча киһи баара... Чэ, аһаа. Эһиги хайдах олордугут?

— Биһиги этэнчгэбит. Уолбут суут-сокуон үлэһитэ буолар үөрэххэ киирбитэ... Мин Оппуонньа тугу үлэлиирин билээри кэлбитим ээ, — Миитэрэй бөтөн ылла.

— Оппуонньа төһө да арыгыһытын иһин, сымнаҕас майгылаах, кими да кытта этиспэтэх-охсуспатах сордоох... Онон кини тыыныгар хараҥарар санаалаах өстөөҕө суох буолуохтааҕа...

— Ити хас сааһыгар барда? — Миитэрэй аатыгар аһаабыта буола олорон, дьинэр, киниттэн биэс сыл аҕатын билэр эрээри, эдьиийиттэн ыйытта.

— Түөрт уон биэһин ситэ туолбата... алтынньыга төрөөбүтэ.

— Сиидэрдээх Суоппуйа кэпсииллэринэн, төрөөбүт сирин: сайылыгын, алааһын, күөлүн олус аймаһыйа көрүтэлээбит, хараҕын уута ыгыллан тахсыар диэри долгуйа ахтыталаабыт сурахтааҕа, — Миитэрэй истибитин кэпсиир.

— Ол аата олохсуйа уонна үлэлии буолбакка, дойдутун кытта быраһаайдаһа сылдьаахтаабыт буоллаҕа. Ону мин манна мөҕө тоһуйбутум...

— Баҕар, буолуо... Чэ, эдьиэй, мин ыксыыбын, икки чааска биир тэрилтэҕэ сылдьыахтаахпын. Үчүгэйдик олор, ыалдьыма, өлө сатаама...

— Айылҕа сокуонун быһыытынан, кырдьаҕас киһи, мин, урут өлүөхтээх этим буоллаҕа дии, биһиэнэ таннары... Баҕар, мин өлбөккө куһаҕаны ыҥыра сытарым буолуо, — эмээхсин эмиэ ытаан барда.

— Кэбис, инньэ диэмэ, — Миитэрэй эдьиийэ эмээхсини кууһан ылла. — Чэ, аныгыскы көрсүөххэ диэри.

Ити кэмҥэ дьиэ аана тэлэллэ түстэ, Ханаайап Хабырыыһы уола Ньыыкан хонноҕун анныттан ылан, дьиэҕэ өйөөн киллэрдэ. Онтон Миитэрэйи көрөөт:

— Оо, Миитэрэй кэлбит... бырааһынньыктыахха наада... харчыта аҕал, мин «Чеховка» элэс гынан кэлиэм, — диэтэ.

— Аргыый, ыалдьыты да сүгүн сырытыннарбат буоллуҥ дуо? Миитэрэй тэрилтэ наадатыгар сылдьар, эйиигин кытта арыгылыы олоруо дуо? — Маарыйа эмээхсин аймана түстэ.

— Кырдьык, мин ыксыыбын, кэлин... — диэт, Миитэрэй кэлэйбиттии таһырдьаны былдьаста.

— Улаатымсыйан эрдэҕиҥ... биһигини киһи диэҥ дуо, үрдүк үөрэхтээх быраас киһи... Миитэрэй оҕо, — Ньыыкан кэнниттэн хомуруйа хаалла.

Миитэрэй таһырдьа тахсаат, хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла, ол кэннэ улаханнык уйадыйан, кыратык саҥа таһааран ынчыктаан ылла... Сиэбиттэн былатыагын ылан, аны киһи көрүө диэбиттии, хараҕын уутун соттуммахтаата. Киһи олоҕо кылгаһын, дьылҕата кытаанаҕын туһунан санаан ааста...

Личные инструменты
Пространства имён

Варианты
Действия
Навигация
Инструменты